წარმოგიდგენთ ეკონომიკურ მეცნიერებათა დოქტორის, პროფესორის, კვლევით ცენტრ „ალტერნატივის“ ხელმძღვანელის, ევრაზიის ექსპერტთა კლუბის წევრ თათულ მანასერიანის სტატიას – „სომხეთი, როგორც ევრაზიის ეკონომიკურ კავშირის ნაწილი: ეკონომიკური პროგრესის ბირთვი“. სტატია კომუნიკაციების განვითარების ეროვნული კვლევითი ინსტიტუტის ვებგვერდზე გამოქვეყნდა.
მსოფლიო ეკონომიკის და მთლიანად მსოფლიო წესრიგის ტრანსფორმაციის რთულ პირობებში, ვერც ერთი ქვეყანა გაუძლებს გამოწვევებსა და საფრთხეებს სხვა სახელმწიფოებისგან იზოლირებულად – თანამშრომლობისა და ინტეგრაციის გარეშე. რეგიონული ინტეგრაცია დიდწილად ხელს უწყობს ადამიანური და სხვა რესურსების მობილიზებას გავლენის სფეროებისთვის ინტენსიურ კონკურენციაში, შეზღუდული რესურსებისთვის ბრძოლაში, რაც ხშირად მსოფლიოს სხვადასხვა კუთხეში, შეიარაღებულ კონფლიქტებში გადაიზრდება. გამონაკლისი არც სამხრეთ კავკასიის რეგიონია.
სომხეთი ცივილიზაციური არჩევანის სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვან ეტაპზეა: სანქციების გაზრდის კონტექსტში და რუსეთზე დაწესებული გარდაუვალი და გახანგრძლივებული დაპირისპირების ფონზე, უცნობი წყაროებიდან წაქეზებული „ახალბედა პოლიტიკოსები“ ცდილობენ საზოგადოება შეიტყუონ იმ გზისკენ, რომელსაც სომხეთი არსაითკენ, უფრო სწორად, მოლდოვას, საქართველოსა და უკრაინის მიერ გავლილი გზისკენ მიჰყავს. ბევრს კარგად ესმის, რამდენად საშიშია ეს გზა პოლიტიკური გაგებით. აქედან გამომდინარე, ვისაუბრებთ სომხეთის ეკონომიკური რეალობის თანამედროვე ტენდენციებზე.
ამგვარად, მხოლოდ გასული წლის იანვრიდან ნოემბრის ჩათვლით სომხეთსა და რუსეთს შორის სავაჭრო ბრუნვა 2021 წლის ანალოგიურ პერიოდთან შედარებით 77%-ით გაიზარდა და 4,1 მილიარდ დოლარს გადააჭარბა, რაც რეკორდული მაჩვენებელია. სომხეთიდან ექსპორტი 2021 წლის ანალოგიურ პერიოდთან შედარებით 77,7%-ით გაიზარდა და 5 360,1 მლნ აშშ დოლარი შეადგინა, იმპორტმა კი 8 768,7 მლნ დოლარი, რაც 2021 წლის იანვარ-დეკემბერთან შედარებით 63,5%-ით გაიზარდა. სომხეთსა და ევრაზიის ეკონომიკური კავშირის წევრ-ქვეყნებს შორის სავაჭრო ბრუნვა 2022 წლის იანვარ-ნოემბერში 90%-ზე მეტით გაიზარდა 2021 წლის ანალოგიურ პერიოდთან შედარებით და შეადგინა 4,6 მილიარდი დოლარი, ამასთან იმპორტი 50%-ზე მეტით გაიზარდა. მრავალი სირთულის მიუხედავად, სომხეთი 2023 წელს ევრაზიის ეკონომიკური კავშირის წევრ- ქვეყნებს შორის ეკონომიკური ზრდის ტემპებით ლიდერობს. ა.ო. ოვერჩუკის აზრით, სომხეთის ეკონომიკური წარმატება რუსეთის ხელმძღვანელობის მიერ მეზობელი ქვეყნებისადმი შეთავაზებული ინტეგრაციის კურსის ერთგულების ცოცხალი მაგალითია. ევრაზიის ეკონომიკურ კავშირში სომხეთის წევრობის წყალობით შესაძლებელი გახდა შიდა ეკონომიკური სტაგნაციის დაძლევა და 2013-2022 წლებში კავშირის ქვეყნებთან საგარეო ვაჭრობის მოცულობის 10-ჯერ გაზრდა. აღსანიშნავია, რომ სომხეთში საგარეო სავაჭრო ბრუნვის მოცულობამ 2022 წლის იანვარ-დეკემბერში 14 128,8 მლნ აშშ დოლარს მიაღწია, რაც 68,8%-ით აღემატება 2021 წლის მაჩვენებელს. სომხეთიდან ექსპორტი 2021 წლის ანალოგიურ პერიოდთან შედარებით 77,7%-ით გაიზარდა და 5 360,1 მლნ აშშ დოლარი, ხოლო იმპორტმა 8 768,7 მლნ დოლარი შეადგინა, რაც 2021 წლის იანვარ-დეკემბერთან შედარებით 63,5%-ით მეტია.
როგორც ევრაზიის ეკონომიკური კომისია აცხადებს, 2023 წლის პირველ ნახევარში სომხეთმა ექსპორტი თითქმის სამჯერ გაზარდა. ხოლო ქვეყნის ეკონომიკური აქტივობის მაჩვენებელი 2023 წლის იანვარ-სექტემბერში 2022 წლის იანვარ-სექტემბერთან შედარებით 9,7%-ით გაიზარდა. ამასთან, 2023 წლის სექტემბერში, გასული წლის სექტემბერთან შედარებით, ზრდამ 5,6% შეადგინა, ხოლო მიმდინარე წლის აგვისტოსთვის – 3,7%. 2023 წლის იანვარ-ივნისში ევრაზიის ეკონომიკური კავშირის წევრ ქვეყნებს შორის სამშენებლო სამუშაოების ზრდის ყველაზე მაღალი ტემპი სომხეთში დაფიქსირდა. მშენებლობის მოცულობა 2023 წლის ექვს თვეში, 2022 წლის იანვარ-ივნისთან შედარებით, 17%-ით გაიზარდა და 174 155,4 მლნ დრამი შეადგინა, ხოლო 2023 წლის 9 თვეში, 2022 წლის იანვარ-სექტემბერთან შედარებით, 17%-ით გაიზარდა და 349 306,3 – მილიონი დრამი. სექტემბერში კი ეს მაჩვენებელი წელიწადში 15,7%-ით გაიზარდა. სტატისტიკის მიხედვით, შიდა სავაჭრო ბრუნვამ მიმდინარე წლის იანვარ-სექტემბერში 3 245 620,2 მლნ დრამი შეადგინა, რაც 23.1%-ით აღემატება 2022 წლის ანალოგიურ მაჩვენებელს. სექტემბერში, წლიურ დონეზე, შიდა სავაჭრო ბრუნვა 23.5%-ით გაიზარდა.
იმის წარმოსადგენად, თუ როგორ იმოქმედა რუსეთის ფაქტორმა სომხეთის რესპუბლიკის ეკონომიკაზე, ეკონომიკური აქტივობის მაჩვენებლის გათვალისწინებით, უნდა გავიხსენოთ, რომ ევრაზიის ეკონომიკური კავშირში სამრეწველო წარმოების ზრდის მხრივ სომხეთი 3%-ით მეორე ადგილზეა.
ამ დადებითი ტენდენციების შედეგად სომხეთში საშუალო ხელფასი 13,7%-ით გაიზარდა.
როგორც ცნობილია, რუსეთი და სომხეთი მჭიდროდ თანამშრომლობენ ეკონომიკის ყველა სფეროში. განსაკუთრებით სომხეთისთვის რუსული ფაქტორი კვლავ გადამწყვეტი მნიშვნელობისაა. ამას მოწმობს შემდეგი ფაქტები:
- საბანკო სექტორი: საბანკო სისტემაში ყველაზე დიდი წილი აქვს რუსულ კაპიტალს;
- გადარიცხვები: საშუალოდ, სომხეთის მოსახლეობის 15%-მდე ამა თუ იმ თვალსაზრისით რუსეთის ფედერაციიდან ფულად გადმორიცხვებზეა დამოკიდებული. 2022 წელს რუსეთიდან სომხეთში ტრანსფერების მოცულობამ 5 მილიარდ დოლარს გადააჭარბა, რაც სომხეთის მთლიანი შიდა პროდუქტის თითქმის 25%-ს შეადგენს. ამდენივე ტრანსფერი 2023 წლის იანვარ-ოქტომბერში განხორციელდა;
- ენერგეტიკა: სომხეთი და რუსეთი მჭიდროდ თანამშრომლობენ ამ სფეროში თითქმის ყველა სფეროში: ატომური ელექტროსადგურები, ჰიდროელექტროსადგურები, თბოელექტროსადგურები და ა.შ. რუსეთის ფედერაციასთან;
- შრომითი მიგრანტები: დროებით თავისუფალ მუშახელს შესაძლებლობა აქვს წავიდეს სამუშაოდ რუსეთში და დაეხმაროს ოჯახებს სომხეთში. 2022 წლიდან საპირისპირო სურათი შეინიშნება. ბევრი რუსი სომხეთში არა მხოლოდ მუშაობს, არამედ საკუთარ ბიზნესსაც ხსნის;
- სოფლის მეურნეობა: სომხეთი რუსეთში ექსპორტირებული სოფლის მეურნეობის პროდუქციის მოცულობას ყოველწლიურად ზრდის, ხოლო 2023 წელს მარცვლეულის მოსავლის 21,3%-იანი ზრდა – ევრაზიის ეკონომიკური კავშირის ერთადერთმა ქვეყანამ აჩვენა.
სომხეთი და რუსეთი მჭიდროდ თანამშრომლობენ მრეწველობის, ტურიზმის, მომსახურების, მაღალი ტექნოლოგიების, ერთობლივი განვითარების სფეროებში და ასევე ახორციელებენ ერთობლივ საინვესტიციო პროექტებს. პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების მოცულობა სომხეთში 2022 წლის ბოლოს საგრძნობლად გაიზარდა და დაახლოებით 1 მილიარდი აშშ. დოლარი შეადგინა, რაც 20%-ით მეტია წინა წელთან შედარებით. ინვესტიციების თანაფარდობა მშპ-თან შესაძლოა მალე გაიზარდოს 25%-მდე და ეს განიხილება, როგორც სტრუქტურული ცვლილება ეკონომიკაში. ამჟამად ეს მაჩვენებელი 17,7-18%-ის ფარგლებშია.
შეგახსენებთ, რომ სომხეთი რუსეთთან, ბელორუსთან და ყაზახეთთან ერთად ევრაზიის ეკონომიკური კავშირის ერთ-ერთი დამფუძნებელია. ამავდროულად, სომხეთის ევრაზიის ეკონომიკურ კავშირში ინტეგრაციის პროცესები ზუსტად სომხეთისა და რუსეთის ინტეგრაციის პროცესებს ეფუძნება.
სომხეთისა და რუსეთის ეკონომიკა ერთი საერთო მექანიზმია, ამიტომ რუსეთის. ეკონომიკური წარმატებები პირდაპირ აისახება სომხეთზე, მისი ეკონომიკის განვითარებაზე და პირიქით. დიახ, სომხეთის ეკონომიკა დღეს იზრდება და ეს ზრდა, განპირობებულია დასავლეთის სანქციებით რუსეთის წინააღმდეგ, რადგან სომხეთი, ფაქტობრივად, თავს არიდებს სანქციებს და რუსეთსა და დასავლეთს შორის დაპირისპირების პირობებში, დიდწილად, მონაწილეობს. ტრანზიტი რუსეთსა და დასავლეთს შორის.
სომხეთისა და რუსეთის ეკონომიკა ერთი საერთო მექანიზმია, ამიტომ ეკონომიკური წარმატებები რუსეთში პირდაპირ აისახება სომხეთზე, მის ეკონომიკის განვითარებაზე და პირიქით. დიახ, სომხეთის ეკონომიკა დღეს იზრდება და ეს ზრდა, განპირობებულია დასავლეთის სანქციებით რუსეთის წინააღმდეგ, რადგან სომხეთი, ფაქტობრივად, თავს არიდებს სანქციებს და რუსეთსა და დასავლეთს შორის დაპირისპირების პირობებში, რუსეთსა და დასავლეთს შორის ტრანზიტში მონაწილეობს.
იმ გამოწვევებს შორის, რომლებიც ევრაზიულმა კავშირმა უკვე წარმატებით გადალახა, არის COVID-19 პანდემია და დასავლური ეკონომიკური სანქციები.
ევრაზიის ეკონომიკური კავშირი მალე ახალი გამოწვევების წინაშე დადგება:
- ინდუსტრიული რევოლუცია, კლიმატი, ტექნოლოგია, ახალი ეკონომიკა; ყველაფერი, რაც მასთან არის დაკავშირებული, მათ შორის საერთაშორისო ვაჭრობის წესების გადახედვა, სატარიფო და არასატარიფო ბარიერები, რომლებიც დადგენილია კლიმატის დაცვისა და საზღვრების რეგულირების დროშით.
- ურთიერთობების ახალ სისტემაზე გადასვლა, როდესაც ხალხი და მცირე ბიზნესი სულ უფრო მეტად აფიქსირებენ თავიანთ ინტერესებს. ისინი, ვინც თვლიან, რომ დიდი ევრაზიული პარტნიორობის ფარგლებში მნიშვნელოვანია ჩრდილოეთ-სამხრეთის დერეფნის გასწვრივ თანამშრომლობის დამყარება არა მხოლოდ ტრანსპორტის, არამედ მთლიანად ეკონომიკური მიმართულებით, მართლები არიან.
დღეს სომხეთის ეკონომიკის განვითარებისათვის ხელსაყრელი ვითარება შეიქმნა.
დავასახელოთ მხოლოდ რამდენიმე მაგალითი:
- 2023 წლის პირველი ნახევრისთვის ევრაზიის ეკონომიკური კავშირის ქვეყნებიდან სომხეთში საბაჟო გადასახდელებით 34,3 მილიარდი დრამი ჩაირიცხა;
- სომხეთის რესპუბლიკის ინიციატივით ევრაზიის ეკონომიკური კავშირის ფარგლებში იქმნება ელექტრონული კომერციის ოპერატორის ინსტიტუტი. საგარეო ელექტრონული ვაჭრობის რეგულირების მიზნით ევრაზიის ეკონომიკური კავშირის საბაჟო კოდექსის შესახებ ხელშეკრულებაში ცვლილებები შედის;
- სომხეთის მთავრობამ დაამტკიცა ხელშეკრულების პროექტი სახელმწიფო (მუნიციპალური) შესყიდვებში საბანკო გარანტიების ურთიერთაღიარების შესახებ;
- ევრაზიის ეკონომიკურ კავშირში შეიქმნა განვითარების ინსტიტუტების კონსორციუმი სომხეთის, რუსეთის, ყირგიზეთის მონაწილეობით: კონსორციუმის შექმნის შესახებ შეთანხმებას მოეწერა ხელი სოჭში, ევრაზიის მთავრობათაშორის საბჭოს ფარგლებში;
- სოფლის მეურნეობის უნივერსიტეტების სტუდენტებმა სომხეთიდან, ბელორუსიდან, ყირგიზეთიდან და რუსეთიდან წარმატებით განახორციელეს ევრაზიის ეკონომიკური კავშირის ერთობლივი საგანმანათლებლო კურსი მეცხოველეობისა და თესლის წარმოების შესახებ;
- სომხეთმა გამოყო 450 მილიონი რუბლი ევრაზიული სადაზღვევო კომპანიის შესაქმნელად;
- მოსალოდნელია სომხეთის ეკონომიკის ზრდის პოტენციალის გაზრდა გადაადგილებისა და გაზრდილი პროდუქტიულობის გამო;
- სომხეთში ივნისში განხორციელდა უძრავი ქონების ყიდვა-გაყიდვის 4,4 ათასზე მეტი ტრანზაქცია, უცხოელებს შორის ყველაზე მეტი იყო რუსეთის ფედერაციის მოქალაქე;
- სომხეთის უძრავი ქონების ბაზარზე მიმდინარე წლის ივნისში შესრულდა 4498 ყიდვა-გაყიდვის ტრანზაქცია იმავე წლის მაისში 4408, ხოლო გასული წლის ივნისის 5532-ის წინააღმდეგ;
- სომხეთის საერთაშორისო ენერგეტიკული კორპორაცია (IEC) 2024–2033 წლებში რუსეთის ფედერაციასთან პარტნიორობით 140 მილიონი აშშ დოლარის ინვესტიციას ახორციელებს სევან-ჰრაზდანის ჰიდროელექტროსადგურების კასკადის მოდერნიზაციაში;
- სომხეთი რუსეთიდან ბიტუმის შეძენას საექსპორტო გადასახადის გარეშე დაიწყებს. შესაბამისი შეთანხმება, რომელიც 2023 წლის 1 ივნისს მოსკოვში გაფორმდა, დაამტკიცა სომხეთის რესპუბლიკის მთავრობამ;
● “ევრაზიული INNOPROM – 2024” სომხეთში ჩატარების ინიციატივით, ევრაზიის ეკონომიკური კავშირის ქვეყნების მრეწველობის მინისტრებმა გამოთქვეს.
ამიტომ, კავშირის შემდგომი განვითარებისთვის აუცილებელია გაგრძელდეს სისტემატური და თანმიმდევრული მუშაობა შიდა შესაძლებლობებისა და რესურსების მყარ საფუძველზე, რომელიც მიზნად ისახავს ეკონომიკური განვითარების უზრუნველყოფას, ეროვნული ეკონომიკის კონკურენტუნარიანობის გაზრდას და ჩვენი მოქალაქეების კეთილდღეობას. ამ მიზნების მისაღწევად მნიშვნელოვანია ბიზნესისთვის კომფორტული პირობების შექმნა, ბარიერების აღმოფხვრაზე მუშაობა და მეწარმეობის სფეროში თანამშრომლობის გაზრდა. რა თქმა უნდა, ზომები, რომლებიც მიზნად ისახავს მწარმოებლების მხარდაჭერას წარმოების ყველა ეტაპზე, განაგრძობს გადამწყვეტ როლს.
ამ მიზნების მისაღწევად მნიშვნელოვანია ბიზნესისთვის კომფორტული პირობების შექმნა, ბარიერების აღმოფხვრაზე მუშაობა და მეწარმეობის სფეროში თანამშრომლობის გაზრდა. რა თქმა უნდა, ზომები, რომლებიც მიზნად ისახავს მწარმოებლების მხარდაჭერას წარმოების ყველა ეტაპზე, განაგრძობს გადამწყვეტ როლს. ამ კონტექსტში მნიშვნელოვანია საკანონმდებლო აქტების შემუშავება და მიღება, რომლებიც მიზნად ისახავს პროექტების ფინანსური მხარდაჭერის მექანიზმების გამოყენებას, სამრეწველო თანამშრომლობას ინტეგრაციის პოტენციალით. ამ მიმართულების განვითარება, ჩვენი შეფასებით, მრეწველებს საშუალებას მისცემს თავიანთი ძალისხმევის კონცენტრირება მოახდინონ საკუთარ წარმოებაზე ეკონომიკის ისეთ სექტორებში, როგორიცაა მექანიკური ინჟინერია, რადიოელექტრონიკა, თვითმფრინავების წარმოება, პროგრამული უზრუნველყოფის წარმოება, ფარმაცევტული და სამედიცინო ინდუსტრიები. გაერთიანებაში კონკურენტუნარიანი ინდუსტრიის ფორმირება ასევე მთლიანად განისაზღვრება ტექნოლოგიური დამოუკიდებლობის დონით და ახალი ტექნოლოგიების დანერგვის დინამიკით. ეს არის EAEU-ს უდავო პრიორიტეტები ახლო და საშუალოვადიან პერიოდში. EAEU წევრი ქვეყნების ტექნოლოგიური დამოუკიდებლობის გაძლიერება პირდაპირ დამოკიდებულია ახალ ტექნოლოგიურ სტრუქტურაზე გადასვლაზე და მოითხოვს სტრატეგიის, ეტაპების, ხარჯების განსაზღვრას, არსებული წარმოების ობიექტების მოდერნიზაციას, ასევე ახალი ინოვაციური ინდუსტრიული სექტორების შექმნას.
