წარმოგიდგენთ პოლიტიკური ანალიტიკოსის, ევრაზიული ექსპერტთა კლუბის კოორდინატორის არამ საფარიანის სტატიას სომხურ-რუსული ურთიერთობების განვითარების უახლესი ტენდენციების შესახებ.
მთიანი ყარაბაღიდან ეთნიკური სომხების გადასახლებისა და სომხეთში ჩასახლების შემდეგ, სომხურ-აზერბაიჯანული მოლაპარაკებების პროცესში პრობლემები არ მთავრდება. საზღვრებზე ვითარება კვლავ დაძაბულია. აზერბაიჯანი ახალი ომით იმუქრება. სომხეთ-რუსეთის ურთიერთობებში სამი თვის კრიზისი იმას მიანიშნებს, რომ პოლიტიკურ დონეზე ბევრი გადაუჭრელი და ძნელად მოსაგვარებელი საკითხია. ოქტომბერ-ნოემბერში რუსი დიპლომატები ისეთი ვითარების წარმოქმნაზე საუბრობდნენ, რომელშიც პოლიტიკური ურთიერთობები უბრალოდ არ იყო. როგორც ჩანს, წლის ბოლოს ვითარება შეიცვალა. ყოველივე ეს აუცილებელს ხდის სომხეთ-რუსეთის ურთიერთობების სფეროში არსებული რეალობის დეტალურ გაანალიზებას და კრიზისის დაძლევის გზების ძიებას.
დაძაბული პოლიტიკური ურთიერთობები
იყო სიგნალები, რომლებიც მიუთითებს გასული წლის განმავლობაში ურთიერთობების თანდათანობით გაუარესებაზე. ჯერ კიდევ ივნისში, ერევანში წარმატებით ჩატარდა ორი ქვეყნის შესაბამისი სამინისტროების მიერ ერთობლივად ორგანიზებული სომხურ-რუსული საგანმანათლებლო ფორუმი. ერევნის სახელმწიფო უნივერსიტეტი, შემდეგ კი სხვა უნივერსიტეტები, ევრაზიის უნივერსიტეტების კონსორციუმის წევრები გახდნენ. მოგეხსენებათ, ამ კონსორციუმს მოსკოვის სახელმწიფო უნივერსიტეტის რექტორი, აკადემიკოსი ვიქტორ სადოვნიჩი ხელმძღვანელობს. შემოდგომის დასაწყისში, ორივე ქვეყნის სამთავრობო ორგანოებმა, პირველი სომხურ-რუსული მედიაფორუმი წამოიწყეს, რომელსაც სომხური მედიასივრცის ყველაზე ავტორიტეტული წარმომადგენლები ესწრებოდნენ. კეთილგანწყობის გამოვლენისა და უკვე შესამჩნევი დაძაბულობის განმუხტვის მიზნით, ფორუმი უაღრესად თავშეკავებულ ატმოსფეროში გაიმართა. მთიანი ყარაბაღის რესპუბლიკის თვითლიკვიდაციამ და მთიანი ყარაბაღიდან ეთნიკური სომხების დეპორტაციამ სომხეთში ანტირუსული განწყობის ძლიერი ტალღა გამოიწვია. იმის გამო, რომ პრემიერ-მინისტრმა ნიკოლ ფაშინიანმა კოლექტიური უსაფრთხოების ხელშეკრულების ორგანიზაციისგან მოსალოდნელი მხარდაჭერა ვერ მიიღო, მინსკში, აღნიშნული ორგანიზაციისა და დსთ-ს სამიტებს არ დაესწრო. სექტემბრის დასაწყისში, ერევანში უნდა გამართულიყო მე-10 სომხურ-რუსული ინტერ-რეგიონული ფორუმი, რომელსაც სომხეთთან დაკავშირებული რუსეთის სამთავრობო ორგანოები ყოველთვის დიდ მნიშვნელობას ანიჭებდნენ. 10 წლის განმავლობაში პირველად ერევნის ეს ფორუმი არ შედგა და გაურკვეველი ვადით გადაიდო. ზოგადი პოლიტიკური დაძაბულობის გამო სხვადასხვა საჯარო ღონისძიებაც დროებით გადაიდო.
ამ ყველაფერმა რუს ექსპერტებს საფუძველი მისცა, ეთქვათ, რომ სომხეთ-რუსეთის პოლიტიკურ ურთიერთობებში რეგრესია. ამჟამად მოსკოვში რუსეთის მიმართ კეთილგანწყობილი ქვეყნების 2023 წლის რეიტინგის მომზადებაზე მუშაობენ. რა ადგილს დაიკავებს სომხეთი ამ სიაში, ჯერჯერობით ძნელი სათქმელია, თუმცა აშკარაა, რომ ის 2022 წლის მაჩვენებელს ჩამოუვარდება. უთანხმოება და უკმაყოფილება რუსეთის საგარეო საქმეთა სამინისტროს პოზიციაშიც ნარჩუნდება, რაც ახალი წლის დასაწყისშივე გახდა ცნობილი. ზოგადად, უნდა ვაღიაროთ, რომ ამ საკითხზე ურთიერთგამომრიცხავ ინფორმაციას ვიღებთ. მსოფლიოს ძალოვანი ცენტრები გვეუბნებიან, რომ სომხურ-აზერბაიჯანული მოლაპარაკებები, თუმცა გაჭირვებით, მაგრამ წინ მიიწევს. მეორეს მხრივ, მოსკოვი აცხადებს, რომ აზერბაიჯანი თანახმაა დაადასტუროს 9 ნოემბრის მოსკოვის დეკლარაციის საფუძველზე მიღებული შეთანხმებები, მაგრამ სომხეთი წინააღმდეგია. ასეთ პირობებში დაძაბულობას ამძაფრებს ჭორები იმის შესახებ, რომ აზერბაიჯანის ვადამდელი საპრეზიდენტო არჩევნების შემდეგ ბაქო ახალ ომს დაიწყებს სომხეთთან. ყოველივე ამის შედეგად ჩვენი ქვეყნის სოციალურ-პოლიტიკური კლიმატის გასაუმჯობესებლად შეთავაზებები გაგვაჩნია, რომელსაც ამ ანალიზის ბოლოს წარმოგიდგენთ.
ეკონომიკური თანამშრომლობის უპრეცედენტო ზრდა
პოლიტიკურ ურთიერთობებში არსებული კრიზისისგან განსხვავებით, 2023 წ. სომხეთ-რუსეთის ეკონომიკურ ურთიერთობებში უპრეცედენტო ზრდა დაფიქსირდა. წლის შედეგების მიხედვით, სომხეთში საგარეო ვაჭრობაში 42%-იანი ზრდა გამოვლინდა, საიდანაც 38% რუსეთისა და ევრაზიის ეკონომიკური კავშირის პარტნიორების წილზე მოდის. 2023 წელს რუსეთი კვლავაც სომხეთის წამყვანი ეკონომიკური პარტნიორი იყო. იანვრის დასაწყისში, ევრაზიის ექსპერტთა კლუბის მოთხოვნით, ეკონომიკის მეცნიერებათა დოქტორმა, პროფესორმა თათულ მანასერიანმა მოამზადა სერტიფიკატი, რომელშიც დეტალურად არის ასახული სომხეთ-რუსეთის ეკონომიკური თანამშრომლობის აღნიშნული განვითარების ყველა ძირითადი მაჩვენებელი. ამრიგად, 2023 წელს სომხეთში, არაბეთის გაერთიანებული საემიროების შემდეგ რუსეთი მეორე ინვესტორი გახდა. რუსეთი სომხეთის საგარეო სავაჭრო პარტნიორების ხუთეულს ლიდერობს. მეორე ადგილზეა არაბეთის გაერთიანებული საემიროები, მესამეზე ჩინეთია, მეოთხეზე საქართველო, მეხუთეზე კი აშშ. აღსანიშნავია, რომ ბოლო სამი ქვეყანა პირველად იყო ასეთ მაღალ ადგილზე. ათი თვის შედეგების მიხედვით, სომხეთსა და რუსეთს შორის სავაჭრო ბრუნვამ 5,4 მილიარდი დოლარი შეადგინა, რაც გასული წლის შესაბამის პერიოდთან შედარებით 40,8%-ით გაიზარდა. სომხეთის ექსპორტმა რუსეთში 2,9 მილიარდი დოლარი შეადგინა, რაც 63%-იანი ზრდაა. რუსეთიდან იმპორტმა 2,7 მილიარდი დოლარი შეადგინა, რაც 16,6%-ით გაიზარდა. შეგახსენებთ, რომ სომხეთის ექსპორტი რუსეთში ორ ფენიანია. პირველი არის საკუთარი პროდუქციის ექსპორტი, მეორე კი რეექსპორტი. ზოგადად, სომხეთის საგარეო სავაჭრო ბრუნვამ 10 თვის განმავლობაში 15,4 მილიარდი დოლარი შეადგინა. სომხური ექსპორტი 38,5%-ით გაიზარდა და 5,81 მლრდ დოლარი შეადგინა, იმპორტმა კი 9,6 მლრდ დოლარი, 42,9%-ით მეტი. ასევე შთამბეჭდავია სავაჭრო ბრუნვის ზრდის მოცულობა ყაზახეთთან და ბელორუსთან.
2023 წელს სომხეთს 2,3 მილიონი ტურისტი ეწვია, რომელთაგან 50% რუსეთის მოქალაქეა. ტურისტების რაოდენობით პირველ ადგილზეა რუსეთი, მეორეზე საქართველო (11%), მესამეზე ირანი (6%), აშშ – მეოთხე (5%), ინდოეთი მეხუთეა (1.5%), ჩინეთი – მეექვსე. (1%).
ტრანსფერების მოცულობით პირველ ადგილზეა რუსეთი, საიდანაც 10 თვის განმავლობაში სომხეთში 3,2 მილიარდი აშშ. დოლარი შემოვიდა. გასულ წელთან შედარებით ზრდა 1,1 დაფიქსირდა. იმავე პერიოდში შემცირდა პირდაპირი ტრანსფერები შეერთებული შტატებიდან, რაც 520 მლნ აშშ დოლარს შეადგენდა. შეგახსენებთ, რომ წინა წელს ისინი 608,7 მლნ. აშშ დოლარი იყო. ექსპერტების შეფასებით, 2023 წელს ეს მაჩვენებელი 4 მილიარდ დოლარზე მეტი იქნება. აღსანიშნავია, რომ იმავე 10 თვის განმავლობაში სომხეთიდან რუსეთში 530,7 მლნ აშშ დოლარი, ხოლო სომხეთიდან აშშ-ში – დაახლოებით 384,5 მლნ აშშ დოლარი შეადგინა.
2023 წელს სომხეთში 700-მდე ერთობლივი სომხურ-რუსული საწარმო ფუნქციონირებდა, რომელთაგან ნახევარი რეალური იყო. ექსპერტების შეფასებით, სომხეთში ჩასახლებულმა რუსებმა 3000-მდე სხვადასხვა ტიპის საწარმო გახსნეს და მართეს. ზოგადად, უნდა აღინიშნოს, რომ ჩვენს ქვეყანაში რუსეთიდან ჩამოსახლებულმა პირებმა ეკონომიკაზე მომგებიანი გავლენა მოახდინეს. სომხეთში გადარიცხვების ნახევარს ჩვენთან მცხოვრები რუსეთის მოქალაქეები იღებენ. ეს თემა სერიოზულად და ღრმად უნდა იყოს შესწავლილი როგორც ეკონომიკური, ისე სოციალურ-პოლიტიკური ასპექტით. უკრაინის კრიზისის გამო მოსახლეობის მიგრაციის ყველა შედეგი, რომელმაც გავლენა მოახდინა ჩვენი ცხოვრების სხვადასხვა ასპექტზე, დეტალურად და ხარისხობრივად უნდა იყოს შესწავლილი. აუცილებელია გავიგოთ, რა პროცესების პროგნოზირება შეიძლება ზემოაღნიშნული კრიზისის დაძლევის შემდეგ და რა ახალი რეალობის წინაშე აღმოჩნდება სომხეთი მომდევნო 1,5-2 წლის განმავლობაში.
რუსეთის ელჩმა სომხეთში სერგეი კოპირკინმა, ერთ- ერთ ინტერვიუში, სომხეთ-რუსეთის ეკონომიკური ურთიერთობების განვითარებაზე ისაუბრა. მან ასევე ხაზგასმით აღნიშნა, რომ გარკვეული სირთულეების საერთო ფონზე, წლის განმავლობაში სომხეთში 9 ბიზნეს მისია ჩავიდა, რომელთა ყველა მიზანი და გეგმა წარმატებით განხორციელდა. ამრიგად, საქმე ეხება ვითარებას, როდესაც სომხურ-რუსული ეკონომიკური თანამშრომლობა ხდება მთავარი და გადამწყვეტი არგუმენტი სომხურ-რუსული თანამშრომლობისა და ზოგადად ურთიერთქმედების განვითარების სასარგებლოდ. თუ ამას დავუმატებთ 2023 წელს ევრაზიის განვითარების ბანკის მიერ სომხეთისთვის 2,103 მილიარდი დოლარის ოდენობის სესხის გამოყოფას ჩვენი წამყვანი ეკონომიკური ინფრასტრუქტურის განვითარებისთვის 2024-26 წლებში, სურათი პოლიტიკური გახდება, ხოლო ჩვენი განვითარებისთვის მნიშვნელოვანი ვექტორის მნიშვნელობა- გარკვეული.
ურთიერთობების კრიზისიდან გამოყვანის ზოგიერთი რეცეპტი
პოლიტიკური დაძაბულობა მოკავშირეებსა და მჭიდრო პარტნიორებს შორის მსოფლიოში არაერთხელ ყოფილა. ცნობილია დაძაბულობა აშშ-სა და ისრაელს, აშშ-სა და საფრანგეთს, დიდ ბრიტანეთსა და ევროკავშირს შორის და ა.შ. ასევე ხშირი მოვლენაა ჩვენი რეგიონის ისლამური ქვეყნების ისტორიაშიც. ამ შემთხვევაში, ჩვენი მიზანია არა მათი ანალიზი, არამედ ფაქტის დაფიქსირება, რადგან გვაინტერესებს, როგორ შეიძლება მოგვარდეს კრიზისი რუსეთთან ორმხრივ ურთიერთობაში და როგორ იმოქმედებს აღნიშნული მოუგვარებელი დაძაბულობა ჩვენს საშინაო და საგარეო პოლიტიკურ მდგომარეობაზე. 23 დეკემბერს სანქტ-პეტერბურგში გამართულ ევრაზიის უმაღლესი ეკონომიკური საბჭოს სხდომაზე მონაწილეობით სომხეთის პრემიერ-მინისტრმა თითქოს გარკვეული დაძაბულობა განმუხტა, მაგრამ რუსული დიპლომატიის ხელმძღვანელთან ბოლო ინტერვიუ აჩვენებს, რომ დაძაბულობა კვლავაც არსებობს. ამ პირობებში, არსებული დაძაბულობის ყველაზე შესამჩნევი მიზეზების ანალიზით, ორი დასკვნა გავაკეთეთ.
პირველი ეხება სომხურ-აზერბაიჯანული ურთიერთობის მოგვარებასთან დაკავშირებულ მოლაპარაკებებს და იქ არსებულ სირთულეებს. ჩვენს პუბლიკაციებში არაერთხელ გამოვთქვით გაკვირვება, რატომ ერიდება სომხეთის ხელისუფლება საკონსულტაციო რეფერენდუმების ჩატარებას, რადგან რეფერენდუმის შედეგი შესაძლოა, ძალიან სერიოზული არგუმენტი გახდეს ნებისმიერი ქვეყნის საგარეო პოლიტიკური ვექტორის ჩამოყალიბებისთვის. მიგვაჩნია, რომ ჩვენი ხალხის აზრის გასარკვევად, რათა შევაფასოთ დაბრკოლებების სიდიდე და სირთულე, სომხურ-აზერბაიჯანული კონფლიქტის მოგვარების საერთო პროცესში, შესაძლებელია, საკონსულტაციო რეფერენდუმი ჩატარდეს. გასაგებია, რომ ამ რეფერენდუმს უნდა ახლდეს ღია და საჯარო დებატები ყველა მედიაგამოცემაში. ყველას, ვისაც აქვს სათქმელი, უნდა ჰქონდეს უფლება გამოხატოს თავისი აზრი და არა მხოლოდ მათ, ვისი აზრიც მისაღები ან სასიამოვნოა.
მეორე: სომეხი საზოგადოება უბრალოდ დაიღალა მოლოდინით, რომ ოდესღაც მათ მკაფიოდ და მათთვის გასაგებ ენაზე დაელაპარაკებიან, რომ გულწრფელად გაიზიარებენ მათ პრობლემებს. საჯარო დისკუსიები არ უნდა იყოს მიმართული ოპოზიციური წრეების გაჩუმებისა და ჩახშობისკენ, არამედ მიზნად უნდა ისახავდეს არსებული გაურკვევლობისა და შფოთვის ატმოსფეროს გულწრფელი შეფასებებითა და პრინციპული მიდგომებით განმუხტვას. და ბოლოს, ყველა მნიშვნელოვანი ძალა, ვინც მზად არის საკუთარი ძალისხმევა არსებული სირთულეების დაძლევას მოახმაროს, უნდა ჩაერთოს ამ პროცესში. მათი ხმა, რჩევები და შეგონებები მოთმინებითა და სიბრძნით უნდა იქნას მიღებული სახელმწიფო მოღვაწეების მიერ. ჩვენს საზოგადოებას შეუძლია იყოს უფრო ძლიერი, ვიდრე ახლაა. ეს შესაძლებლობა უნდა გამოვიყენოთ.
