„Dalma News“ მკითხველის ყურადღებას სთავაზობს სტატია, რომელიც გამოქვეყნდა „Arka.am“-ის ვებგვერდზე და მიეძღვნა ევრაზიული ინტეგრაციის პროცესის განვითარების შედეგებს ბოლო 10 წლის განმავლობაში და სომხეთის მონაწილეობით წარმოსახვით პერსპექტივებს. ავტორია ერევნის სახელმწიფო უნივერსიტეტის რუსეთის კვლევების ცენტრის დირექტორი, ევრაზიული ექსპერტთა კლუბის კოორდინატორი, პოლიტოლოგი არამ საფარიანი.
ევრაზიული ეკონომიკური კავშირის დაარსების დღიდან ცოტა ხნის წინ შესრულდა თერთმეტი წელი. 2014 წლის 29 მაისს, ასტანაში, რუსეთის, ბელარუსისა და ყაზახეთის პრეზიდენტებმა სომხეთის პრეზიდენტის თანდასწრებით გადადგეს გადამწყვეტი ნაბიჯი ეკონომიკური ინტეგრაციის გაღრმავების მიმართულებით. სომხეთი ევრაზიულ კავშირში 2014 წლის ნოემბერში შევიდა, ხოლო ყირგიზეთი — 2015 წელს. 2015 წლის იანვრიდან ამ ინტეგრაციული მეგაპროექტმა დაიწყო ფუნქციონირება.
ამ სტატიის მიზანია გააანალიზოს ევრაზიული ინტეგრაციის პროცესის განვითარების შედეგები ბოლო 10 წლის განმავლობაში და წარმოსახოს სომხეთის შესაძლებლობები ამ ინტეგრაციაში მონაწილეობით.
ევრაზიული ეკონომიკური ინტეგრაციის მოლოდინები და რეალობა სომხეთისთვის
2013 წლის სექტემბერ-ოქტომბერში სტატიის ავტორი მონაწილეობდა სომხეთის მხრიდან ფართომასშტაბიან ერთობლივ კვლევაში ევრაზიული განვითარების ბანკის ანალიტიკოსებთან, რომელიც მიზნად ისახავდა სომხეთის საბაჟო კავშირში მონაწილეობის მიზანშეწონილობისა და პერსპექტივების შეფასებას. კვლევის პრეზენტაცია დაემთხვა სომხეთის იმდროინდელი პრეზიდენტის ვიზიტს მოსკოვში (2013 წლის 3 სექტემბერი), სადაც მან რუსეთის პრეზიდენტთან მოლაპარაკებების შემდეგ განაცხადა სომხეთის სურვილის შესახებ, მიერთებოდა საერთო ინტეგრაციულ გაერთიანებას.
აღნიშნულმა კვლევამ სახელწოდებით “სომხეთი და საბაჟო კავშირი. ინტეგრაციის ეკონომიკური ეფექტი” ნათლად აჩვენა, რომ სომხეთი მიაღწევდა ერთჯერად 2.5%-იან ზრდას მშპ-ში ევრაზიულ კავშირში შესვლის შემთხვევაში. ეს კვლევა მნიშვნელოვანი გავლენით აისახა იმდროინდელ სომხურ საზოგადოებაზე, მის აქტიურ ნაწილზე, რომელიც ორიენტირებული იყო ევროკავშირთან ასოცირების შეთანხმებაზე. იმავე პერიოდში ალტერნატიული კვლევა, ჩატარებული ავტორიტეტული ჰოლანდიური ორგანიზაციის მიერ, აჩვენებდა, რომ ევროკავშირთან ასოცირების შემთხვევაში სომხეთი მხოლოდ 2%-იან ზრდას მიიღებდა.
შემდგომში ჩატარებულმა მრავალრიცხოვანმა ექსპერტულმა კვლევებმა და შეფასებებმა დაადასტურეს აღნიშნული მონაცემების სისწორე. სომხეთის ეკონომიკის სამინისტრო კი უკვე 3%-იან ზრდაზე საუბრობდა. 2013 წელს 220 ათასი დროებითი მიგრანტი სომხეთიდან მიემგზავრებოდა რუსეთში სეზონურ სამუშაოებზე. იმავე წელს სომხეთი იღებდა 1.5 მილიარდ დოლარს რუსეთიდან პირდაპირი ტრანსფერების სახით, რაც დაახლოებით 12%-ს შეადგენდა ქვეყნის მშპ-ისა.
უნდა აღვნიშნოთ, რომ ევრაზიული კავშირის პირველი წლები დაემთხვა გლობალური ეკონომიკური კრიზისის ახალ ტალღას, რამაც უარყოფითად იმოქმედა როგორც რუსეთის, ისე სომხეთის ეკონომიკაზე. სწორედ მაშინ დაიწყეს სკეპტიკოსებმა და პროევროპულად განწყობილმა პოლიტიკოსებმა საუბარი ევრაზიული კავშირიდან სომხეთის გასვლის აუცილებლობაზე. 2015-2016 წლებში სომხეთის ექსპორტის ძირითადი პროდუქტები რუსეთში იყო კონიაკი და მინერალური წყლები, ხოლო იმპორტი დაახლოებით სამჯერ აჭარბებდა ექსპორტს.
სომხეთისთვის მომგებიანია მონაწილეობა ევრაზიულ კავშირში
2017 წლიდან დაიწყო ექსპორტის მნიშვნელოვანი ზრდა სომხეთიდან რუსეთში და სხვა პარტნიორ ქვეყნებში. სომხელმა მეცნიერებმა და ექსპერტებმა დაიწყეს უფრო აქტიურად საუბარი იმაზე, რომ ევრაზიული ინტეგრაცია ქმნის შესაძლებლობებს მრავალი დარგის განვითარებისათვის. იმ დროიდან ევრაზიული ექსპერტთა კლუბის წარმომადგენლები ამტკიცებდნენ, რომ ეეაკ-ში წევრობით სარგებელი პირველ რიგში დგება სომხური მრეწველობის ხარისხობრივ განვითარებაში, რაც ეკონომიკურ ზრდას უზრუნველყოფს და ასრულებს სოციალურ ფუნქციას.
მაშინვე გამოითქვა მოსაზრება, რომ მცირე ტერიტორიისა და მოსახლეობის მქონე სომხეთი, რომელიც ქმნის ევრაზიული კავშირის ეკონომიკური პოტენციალის 1%-ზე ნაკლებს, მხოლოდ საკუთარი საწარმოო პოტენციალის განვითარებით შეძლებს ექსპორტიორ ქვეყნად ქცევას და, შესაბამისად, ეკონომიკურ და სოციალურ სტრუქტურაში დადებითი ცვლილებების უზრუნველყოფას.
პანდემიისა და პოსტპანდემიურ პერიოდში სომხეთის ეკონომიკა აჩვენებდა შთამბეჭდავ ზრდას. რუსეთში ექსპორტი დაიწყო სოფლის მეურნეობის პროდუქციაზე, მსუბუქი მრეწველობის, ქიმიური ნაწარმისა და მედიკამენტების მიმართულებით, რომლებიც მოთხოვნადი გახდა რუსეთის ბაზარზე. თანდათან გაიზარდა საგარეო სავაჭრო ბრუნვა ყაზახეთთან და ბელარუსთან. 2024 წლის მონაცემებმა კი სომხეთის ეკონომიკური წარმატება ევრაზიული ინტეგრაციის ფარგლებში დაადასტურა.
2024 წელს სომხეთსა და რუსეთს შორის სავაჭრო ბრუნვა შეადგენდა დაახლოებით 11.6 მილიარდ დოლარს, რაც ნაწილობრივ განპირობებული იყო რეექსპორტით და ამით გამოხატულ იქნა სერიოზული ნდობა სომხური ბიზნესისადმი.
ევრაზიული მიმართულება უზრუნველყოფდა სომხეთის მთლიანი საგარეო ვაჭრობის 43%-ს. ბელარუსის მსგავსად, სომხეთი იღებს ყველაზე იაფ რუსულ გაზს, რაც მნიშვნელოვანია სომხური პროდუქციის კონკურენტუნარიანობისთვის. აღსანიშნავია, რომ ბოლო წლებში ევრაზიის კავშირის პატარა ეკონომიკები — სომხეთი და ყირგიზეთი — აჩვენებენ ყველაზე მაღალი ტემპებით ზრდას.
ეს ნიშნავს, რომ სომხეთი ახერხებს ინტეგრაციის პოტენციალის რეალიზაციას. და ეს ხდება რთულ პერიოდში, როცა გვაქვს დაპირისპირება რუსეთსა და დასავლეთს შორის, ჰიბრიდული ომები, გეოპოლიტიკური და გეოეკონომიკური ინტერესების დაპირისპირება.
დღეს გვაქვს ეკონომიკის ტრანსფორმაციის პროცესი. ისევე, როგორც 10 წლის წინ, სომხეთი კვლავ იღებს დაახლოებით 1.5 მილიარდ დოლარს რუსეთიდან ტრანსფერების სახით. კიდევ უფრო მეტ თანხას იღებენ რუსეთის რელოკანტები, რომლებიც დროებით დასახლდნენ სომხეთში. რუსეთში მიგრანტების რაოდენობა შემცირდა 80 ათასამდე. სომხეთში კი მშენებლობის ბუმია — ერევანში შენდება 390-ზე მეტი მრავალსართულიანი შენობა. მშენებლობა წარმოადგენს მშპ-ის ზრდის მნიშვნელოვან კომპონენტს. თუმცა, როგორც სომეხი ექსპერტები მიუთითებენ, 2027 წელს ეს ბუმი დასრულდება და ისევ დადგება მიგრაციის პრობლემა. და ამ კუთხით სომხეთს ალტერნატივა რუსეთს არ აქვს.
რუსეთის ინვესტიციების საერთო პაკეტი სომხეთში შეადგენს 4 მილიარდ დოლარს. რუსეთი სომხეთის მთავარი ეკონომიკური პარტნიორია, მნიშვნელოვნად უსწრებს სხვა პარტნიორებს. ტურისტების 40-43% კვლავაც რუსეთიდანაა. ეს მაჩვენებელი მნიშვნელოვნად უსწრებს საქართველოსა და ირანს.
ბიზნეს-ანალიტიკოსები მიუთითებენ ახალი, არასტანდარტული იდეების გენერირების აუცილებლობაზე რუსეთთან ურთიერთობების შემდგომი განვითარებისთვის. პოლიტიკურ დონეზე არსებობს ნდობის ატმოსფერო, რაც იძლევა იმედს ეკონომიკური წინსვლის შესახებ.
ევრაზიული კავშირი და სომხეთის საგარეო ვაჭრობის დივერსიფიკაციის საკითხი
პროევროპულად განწყობილი სომეხი პოლიტიკოსები ხშირად საუბრობენ ექსპორტის დივერსიფიკაციის აუცილებლობაზე. სავარაუდოდ, ისინი ახალ ბალანსს ეძებენ პოლიტიკურ-ეკონომიკურ რეალობაში. არავინ უარყოფს ეეაკ-ს გარეთ პარტნიორებთან ურთიერთობების გაღრმავების აუცილებლობას. მაგრამ ამ მიმართულებით მნიშვნელოვანი პროგრესი ჯერ არ ჩანს.
ევროკავშირთან ვაჭრობა შეადგენს სომხეთის საგარეო ვაჭრობის მხოლოდ 7%-ს. სამი წლის წინ საფრანგეთის პრეზიდენტმა სომხეთის ლიდერს დაჰპირდა ფრანგული ბაზრის გახსნის განხილვას. თუმცა არაფერი შეცვლილა. მეტიც, შენგენის ზონის ქვეყნებმა გაამკაცრეს ვიზების გაცემის პროცედურები, რაზეც პარლამენტში საგარეო საქმეთა მინისტრი საუბრობდა. ახლო აღმოსავლეთის მიმართულებით ექსპორტში ზოგიერთი წარმატება ოპტიმიზმს იწვევს. ყოველწლიური კაპიტალი კი უმეტესად ამერიკაში გაედინება, რუსეთი მეორე ადგილზეა.
საფრანგეთიდან ახლახან ეწვია სომხეთს რუსეთის საგარეო საქმეთა მინისტრი და აღნიშნა, რომ რუსეთი მხარს უჭერს სომხეთის გაწევრიანებას შანხაის თანამშრომლობის ორგანიზაციასა და BRICS-ში. ეს არის რუსეთის თანამედროვე საგარეო პოლიტიკის ერთ-ერთი პრიორიტეტი, რომელიც ითვალისწინებს დიდ ევრაზიაში რუსეთისა და ეეაკ-ს ღირსეულ ადგილს. რუსეთის პრეზიდენტმა ჯერ კიდევ 2015 წელს წამოაყენა დიდი ევრაზიული პარტნიორობის იდეა, რომელიც ითვალისწინებს ეკონომიკური პროცესების ჰარმონიზაციას.
ჩვენი ქვეყნის ექსპერტებმა და მკვლევრებმა უნდა იმუშაონ ამ თემაზე. მთავარი ამოცანაა არ მოვწყდეთ რეგიონულ პროცესებს. ეს არაა მხოლოდ პოლიტიკური, არამედ ეკონომიკური მიზანშეწონილობის საკითხია, რომელიც უნდა გადაწყდეს ეროვნული ინტერესებიდან გამომდინარე.
ჩვენი ოპონენტები — ევრაზიული კავშირის მოწინააღმდეგეები — ფიქრობენ, რომ სომხეთის მომავალი ევროპაშია. სტატია არაა პოლემიკის ადგილი. უნდა აღვნიშნოთ, რომ ამჟამინდელი ხელისუფლება მხარს უჭერს სომხეთის წევრობას ეეაკ-ში.
და ბოლოს, ეკონომიკური არგუმენტი: ეეაკ-ის 10 წლიან ფუნქციონირებაში სომხეთის საგარეო ვაჭრობა გაიზარდა 10-ჯერ. ეს რამდენიმეჯერ აჭარბებს წარსულ პროგნოზებს. ეს წარმატება ნათლად აჩვენებს, რომ სწორი ურთიერთობებით შესაძლებელია ეკონომიკის ახალი ტალღა. 2023 წლის ბოლოს ევრაზიული განვითარების ბანკის ანალიტიკოსებმა იწინასწარმეტყველეს, რომ 2025 წელს კავშირის ქვეყნებში ზრდა უფრო მოკრძალებული იქნება, თუმცა 2026 წლიდან ისევ დაიწყება ეკონომიკური აღმავლობა. ეს ქმნის საფუძველს პოზიტიური განწყობისა სომხეთის შემდგომი კონსტრუქციული მონაწილეობისთვის იმ პროცესებში, რომლებიც ვითარდება ევრაზიული კავშირის ფარგლებში.
