Dalma News მკითხველს წარმოუდგენს პოლიტიკური ანალიტიკოსის, ევრაზიული ექსპერტთა კლუბის კოორდინატორის, არამ საფარიანის ანალიტიკურ სტატიას, რომელიც გამოქვეყნდა ევრაზიული თანამშრომლობის განვითარების ფონდის ვებ-გვერდზე.
2025 წლის 18-21 აგვისტოს ირანის ისლამური რესპუბლიკის პრეზიდენტის, მასუდ პეზეშკიანის, ოფიციალური viziti შედგა სომხეთის რესპუბლიკაში. ეს ვიზიტი გახდა მნიშვნელოვანი მოვლენა ორი ქვეყნის პოლიტიკურ ცხოვრებაში და მიიპყრო საერთაშორისო მედიისა და ანალიტიკური საზოგადოების ყურადღება.
ირანის პრეზიდენტის ვიზიტი მიმდინარეობდა იმ ფონზე, როცა აქტიურად განიხილებოდა ვაშინგტონის შეთანხმებები სომხეთსა და აზერბაიჯანს შორის აშშ-ის პრეზიდენტის, დონალდ ტრამპის, შუამავლობით.
ირანში ოფიციალური პირების პირველი რეაქცია ვაშინგტონის შეთანხმებებზე მკვეთრად უარყოფითი იყო. გავრცელდა მოსაზრებები, რომ ამერიკული კერძო სამხედრო კომპანია, რომელსაც შეთანხმებების მიხედვით უნდა ემართა მეღრის მონაკვეთი სატრანსპორტო კომუნიკაციებისგან, რომლებიც ნახიჭევანიდან „მატერიკულ“ აზერბაიჯანს სომხეთის ტერიტორიით უნდა დაკავშირებოდა, ირანის უსაფრთხოებისთვის სერიოზულ საფრთხეს წარმოადგენდა. ბოლო წლებში ირანის ოფიციალური პოზიცია არაერთხელ დაფიქსირდა და იგი იმაში მდგომარეობს, რომ სამხრეთ კავკასიის სატრანსპორტო მარშრუტები უნდა გაიხსნას და ფუნქციონირებდეს ყველა ქვეყნის სუვერენიტეტის, დამოუკიდებლობის, ტერიტორიული მთლიანობისა და უსაფრთხოების სრული დაცვით. ეს ნიშნავს, რომ ირანი წინააღმდეგია ე.წ. „ზანგეზურის დერეფნის“, რომელიც აზერბაიჯანისა და თურქეთის წარმოდგენით ექსტერიტორიული სტატუსით უნდა ფუნქციონირებდეს — ფაქტობრივად უკონტროლოდ სომხეთის მხრიდან. სავარაუდოდ, ვაშინგტონის შეთანხმება ითვალისწინებს გარკვეული საბაჟო და სასაზღვრო ფუნქციების გადაცემას ამერიკულ კერძო კომპანიას აშშ-ის კონტროლის ქვეშ.
წინასწარ აღვნიშნოთ, რომ ირანის პრეზიდენტმა ვიზიტისას სომხეთის პრემიერ-მინისტრის, ნ. ფაშინიანისგან მიიღო გარანტია, რომ ირანის ინტერესები სრულად არის დაცული ვაშინგტონის მოლაპარაკებებში და მის უსაფრთხოებას საფრთხე არ ემუქრება. ამის შესახებ მან რუსეთის პრეზიდენტ ვ. პუტინსაც განუცხადა სატელეფონო საუბრისას ვიზიტის დასრულების შემდეგ.
ირანი და სომხეთი — მეზობელი ქვეყნები, რომლებიც მრავალი საუკუნის განმავლობაში შესანიშნავად იცნობენ ერთმანეთს. ჯერ კიდევ 2,5 ათასი წლის წინ სომხეთი დიდი ირანული ცივილიზაციის ნაწილი იყო და ირანული ქრონიკები ერთ-ერთი პირველთაგანი იყო, სადაც ჩვენი ქვეყანა სახელწოდებით „სომხეთი“ იყო მოხსენიებული. დარიოს დიდის ბეჰისტუნის წარწერა დღემდე შესანიშნავად არის შემონახული.
ირანი ესაზღვრება 12 ქვეყანას, და მხოლოდ სომხეთია არამუსლიმური, არამედ ქრისტიანული სახელმწიფო. ეს არგუმენტი აქტიურად გამოიყენება ირანის ოფიციალურ პოლიტიკაში, რომელიც ხაზს უსვამს კეთილმეზობლურ, მეგობრულ და ნდობაზე დაფუძნებულ ურთიერთობებს სხვადასხვა რელიგიის მქონე ქვეყნებს შორის. საუკუნეების განმავლობაში ირანში ცხოვრობს დიდი სომხური დიასპორა. ზუსტი მონაცემები სომხების რაოდენობაზე ირანში არ არსებობს, თუმცა ოფიციალურად დადასტურებულია, რომ სომხები ქვეყნის უმსხვილესი ეროვნული უმცირესობაა და მათი უფლებები დაცულია ირანის კანონმდებლობით. ჯერ კიდევ 1911 წელს მიღებულ კონსტიტუციაში სომხებს მიენიჭათ ორი დეპუტატის არჩევის უფლება ქვეყნის პარლამენტში: ერთი — თეირანის სომხებიდან, მეორე — ისფაჰანის სომხებიდან. ეს ტრადიცია დღემდე გრძელდება.
ირანის სახელმწიფო ყურადღებით იცავს სომხური არქიტექტურული მემკვიდრეობის ძეგლებს. ორი მონასტერი — წმინდა სტეფანოსის და წმინდა თადეოსის — დაცულია როგორც იუნესკოს ისტორიული მემკვიდრეობა.
სომხეთის დამოუკიდებლობის პირველი დღეებიდან ირანი აქტიურად უჭერდა მხარს სომხურ სახელმწიფოებრიობას. 1992-1993 წლებში სომხეთიდან ირანში მიმავალი გზა ნამდვილ „სიცოცხლის გზას“ წარმოადგენდა, რადგან ყველა სხვა მარშრუტი სხვადასხვა მიზეზის გამო დაკეტილი იყო.
სომხეთ-ირანის ვაჭრობა ნელა, მაგრამ სტაბილურად ვითარდება. ორი ქვეყნის ლიდერებმა ერევანში გამართულ მოლაპარაკებებზე დაისახეს ამოცანა, უახლოეს მომავალში სავაჭრო ბრუნვა 1 მილიარდ დოლარამდე, ხოლო პერსპექტივაში 3 მილიარდ დოლარამდე გაზარდონ. ეს ძალიან მაღალი მაჩვენებელია დასავლეთის სანქციების ფონზე, რომლებიც მძიმე ტვირთად აწევს ირანის სახელმწიფოს.
ცნობილია, რომ აქტიურად ვითარდება ირანის ეკონომიკური კავშირები ევრაზიულ ეკონომიკურ კავშირთან. სწორედ ამ გარემოებამ მისცა საშუალება ირანსა და რუსეთს, თავიანთი ურთიერთობები სტრატეგიული პარტნიორობის დონემდე აეყვანათ. უნდა აღინიშნოს, რომ ასეთი მაღალი დონის მიღწევა ორმხრივ ურთიერთობებში პირველად მოხდა მრავალსაუკუნოვანი ურთიერთობების ისტორიაში, რის გამოც ირანში არ წყდება დისკუსიები იმაზე, რას შეიძლება მოიტანოს ეს პარტნიორობა. მაგალითად, ირანში ელიან, როდის დათანხმდება რუსეთი C-400-ის საზენიტო-სარაკეტო სისტემების გადაცემას, და აყენებენ არგუმენტს — რატომ შეიძლება მათი გაყიდვა ნატოს წევრ თურქეთზე, მაგრამ არა ირანზე.
მნიშვნელოვანია გვესმოდეს, რომ მიუხედავად ერთ სულ მოსახლეზე დაბალი მშპ-სა (6 ათას დოლარზე ნაკლები), ირანი ტექნოლოგიურად განვითარებული ქვეყანაა და ამ მაჩვენებლით მსოფლიოს პირველ ათეულში შედის. თანამედროვე ირანული ციფრული ტექნოლოგიები, საინჟინრო მიღწევები და სამხედრო-ინდუსტრიული კომპლექსი დიდ ინტერესს იწვევს საერთაშორისო პარტნიორებში, განსაკუთრებით რუსეთსა და ევრაზიის ეკონომიკური კავშირის ქვეყნებში.
სომხეთშიც, ირანშიც, ისევე როგორც რუსეთში, აქტიურად მიმდინარეობს ახალი ფორმების ძიება ეკონომიკური ურთიერთსასარგებლო თანამშრომლობისთვის, რომლის განხორციელებაც შესაძლებელია დასავლეთის მზარდი სანქციების პირობებში. სომხეთისა და ირანის ლიდერები შეთანხმდნენ იმუშაონ ახალი თავისუფალი ვაჭრობის ზონების შექმნაზე პერსპექტიულ სფეროებში.
საინტერესოა, რომ ირანელებს სომხეთში სამშენებლო სამუშაოებისადმი ინტერესიც გაუჩნდათ. პირველად იქნა მიღწეული შეთანხმება ირანული სამშენებლო კომპანიების ჩართვის შესახებ სომხეთის სწრაფად განვითარებად სამშენებლო ინდუსტრიაში.
ვიზიტის ფარგლებში ირანის პრეზიდენტმა, ორი ქვეყნის უდიდეს მეწარმეებთან ერთად, ბიზნეს-ფორუმშიც მიიღო მონაწილეობა. ახალი თანამშრომლობის მოლოდინები ნამდვილად პოზიტიურია.
სომხეთში უკვე ას წელზე მეტია აქტიურად ვითარდება აღმოსავლეთმცოდნეობის სკოლა. ირანელი სომხების დამსახურებით საბჭოთა სომხეთში ჩამოყალიბდა ეროვნული ირანისტიკის სკოლა, რომელიც საბჭოთა პერიოდში წამყვან პოზიციებზე იდგა. დღეს სომეხი ირანისტები მნიშვნელოვან წვლილს შეიტანენ ორმხრივი ურთიერთობების განვითარებაში. ირანის პრეზიდენტთან შეხვედრაზე სომეხმა აღმოსავლეთმცოდნეებმა გამოთქვეს მზადყოფნა, კიდევ უფრო გააქტიურონ კონტაქტები მეცნიერებსა და ექსპერტებს შორის.
საერთო ჯამში, სომხეთისა და ირანის ლიდერებმა აღნიშნეს მზადყოფნა, ორმხრივი ურთიერთობები სტრატეგიული პარტნიორობის დონემდე აიყვანონ. შეგახსენებთ, რომ გასულ წელს რუსეთ-ირანის ურთიერთობებიც სტრატეგიულ პარტნიორობად გამოცხადდა.
რა თქმა უნდა, ირანი — დიდი ქვეყანა და მნიშვნელოვანი მოთამაშეა დიდ ახლო აღმოსავლეთში. საერთაშორისო სანქციების პირობებშიც კი ქვეყანა მაინც ვითარდება და აქტიურად იცავს თავის ეროვნულ ინტერესებს სხვადასხვა საერთაშორისო პლატფორმაზე. თეირანში ყურადღებით აკვირდებიან სომხეთის თანამედროვე პოლიტიკურ კურსს და სურთ დარწმუნდნენ, რომ ურთიერთობები აშშ-სა და ევროკავშირთან არ შეუქმნის პრობლემებს მისი უსაფრთხოებისა და სტაბილურობისთვის. ეს ირანისთვის ძალიან მგრძნობიარე და შეიძლება ითქვას მტკივნეული საკითხია, ამიტომ ირანელები მუდმივად იკვლევენ დეტალებს სომხეთის ხელისუფლების დასავლეთთან კონტაქტებში საგარეო საქმეთა სამინისტროების, თავდაცვის სამინისტროების და ეროვნული უსაფრთხოების საბჭოების დონეზე.
ისლამური რესპუბლიკა ირანი, ისევე როგორც რუსეთის ფედერაცია, ძალიან პერსპექტიულ და სასარგებლო ფორმატად მიიჩნევს „3+3“-ს, რომელიც განკუთვნილია სამხრეთ კავკასიის ქვეყნების (სომხეთის, საქართველოს, აზერბაიჯანის) და მეზობელი რეგიონული ძალების (რუსეთის, ირანისა და თურქეთის) პოლიტიკური ინტერესების შეთანხმებისა და ჰარმონიზაციისთვის. ეს ფორმატი წამოაყენეს თურქეთმა და აზერბაიჯანმა და მას მხარი დაუჭირეს რუსეთმა და ირანმა. ცნობილია, რომ ჯერჯერობით მხოლოდ საქართველო არ მონაწილეობს აღნიშნულ ფორმატში, თუმცა ქართველი ოფიციალური პირები არ გამორიცხავენ მომავალში ქვეყნის ჩართვას.
რაც შეეხება სომხეთ-ირანის სწრაფად განვითარებულ ურთიერთობებს, ამის თვალსაჩინო მაგალითია არა მხოლოდ აქტიური ორმხრივი ვაჭრობა, არამედ სომხეთში ირანელი ტურისტების მზარდი რაოდენობა. 2023, 2024 და 2025 წლების მონაცემებით, ირანის მოქალაქეები მესამე ადგილს იკავებენ ტურისტებში, რომლებიც სომხეთში ჩამოდიან, რუსებისა და ქართველების შემდეგ. საინტერესოა, რომ 10 ათასზე მეტმა ირანის მოქალაქემ (როგორც სომხებმა, ასევე მუსლიმებმა) შეიძინა ბინები ერევანში, რაც ახალ ფერებს მატებს სომხეთის დედაქალაქის კოლორიტს.
რუსეთი დაინტერესებულია სომხეთთან და ირანთან თანამშრომლობის განვითარებით. როგორც რუსეთის, ისე ირანის ხელისუფლება ხაზს უსვამს საერთაშორისო სატრანსპორტო დერეფნის „ჩრდილოეთი – სამხრეთის“ მნიშვნელობას, რომელიც უნდა აკავშირებდეს ინდოეთს, ირანს, სომხეთს, საქართველოსა და რუსეთს. სომხეთის სურვილი გახდეს შანხაის თანამშრომლობის ორგანიზაციის წევრი ასევე დადებითად ფასდება რუსეთსა და ირანში და რეგიონალური სტაბილურობის განმტკიცების ელემენტად განიხილება. ამ გეოპოლიტიკურ კონტექსტში ირანის, სომხეთისა და რუსეთის პოზიციები თითქმის სრულად ემთხვევა, რაც ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ფაქტორია, რომელიც აძლიერებს სამმხრივ თანამშრომლობას საერთაშორისო არასტაბილურობის ფონზე.
ასევე მნიშვნელოვანია, რომ ირანის ოფიციალურმა პირებმა კმაყოფილება გამოხატეს პრეზიდენტ მ. პეზეშკიანის სომხეთში ოფიციალური ვიზიტის შედეგებით, და პოლიტიკური კონტაქტები ყველა დონეზე განაგრძობს გაღრმავებას.
