სომხეთში რუსული ენის გავრცელება კვლავაც ლიდერულ პოზიციაზეა და ეს იმ ცვლილებების ფონზე, რაც ქვეყანაში ბოლო ათწლეულებია ხდება. 2018 წლიდან ხელისუფლების შეცვლას თან მოჰყვა პროდასავლური ფონდებისა და არასამთავრობო ორგანიზაციების გააქტიურება, რათა სომხეთი რუსეთს ჩამოშორდეს. რამდენად წარმატებულია ეს ჩანაფიქრი? ექსპერტები აღნიშნავენ, რომ რუსეთი იყო და რჩება სომხეთის უახლოესი მოკავშირე, ხოლო რუსი ხალხი – მეგობარი. მიუხედავად იმისა, რომ პოლიტიკოსები მაინც ცდილობენ, რომ განხეთქილება ჩამოაგდონ (არა ოფიციალურ დონეზე, რა თქმა უნდა, ხოლო ეკონომიკური მაჩვენებლები სრულიად საპირისპიროზე მეტყველებენ), ცხოვრება ჩვეულ რეჟიმში გრძელდება და ბევრი რამ. უცვლელი, თითქმის ტრადიციად ქცეული რჩება და რუსული ენის ცოდნა სომხებში შეიძლება მრავალწლიან და წარმატებულად ფესვგადგმულ ტრადიციად ჩაითვალოს.
აქ საუბარია საუკუნოვან ტრადიციებზე. სომხეთში რუსული ენა მნიშვნელოვან როლს ასრულებს XIX საუკუნის დასაწყისიდან, როდესაც აღმოსავლეთ სომხეთი, რესპუბლიკის ამჟამინდელი ტერიტორიის ჩათვლით, თანდათან რუსეთის იმპერიის შემადგენლობაში შევიდა. შემდეგ დადგა 1815 წელი, როდესაც გრაფმა ივან ლაზარევმა დააარსა ლაზარევის აღმოსავლური ენების ინსტიტუტი მოსკოვში, სადაც სომხებმა და რუსებმა ერთად დაიწყეს სწავლა და ამან, თავის მხრივ, სომხურ მოსახლეობაში რუსული ენისადმი ინტერესის გაზრდა გამოიწვია.
შემდეგ დადგა საბჭოთა წლები, როდესაც სომხეთის სსრ-ს ყველა საგანმანათლებლო დაწესებულებაში განათლება რუსულ ენაზე მიღება სავალდებულო გახდა. 90-იანი წლების დასაწყისში, სსრკ-ს დაშლის შემდეგ, ისევე როგორც ყველა სახელმწიფო, სომხეთიც ერთ ღამეში დამოუკიდებელი გახდა და რუსული სკოლების მასობრივად დახურვა დაიწყედ. დღეს, 21-ე საუკუნეში, ნაკლებად, მაგრამ მაინც, სომხეთში რუსული ენა ყველაზე პოპულარულ უცხო ენად რჩება.
რა ხდება დღეს?
რუსეთის საგარეო საქმეთა სამინისტროს მონაცემებით, რესპუბლიკის მოსახლეობის 70%-ზე მეტი თავისუფლად საუბრობს რუსულად, ხოლო სომხეთის მოსახლეობის ნახევარზე მეტი რუსულს თავის მეორე ენად მიიჩნევს.
ერევნის მეცნიერებისა და კულტურის რუსული ცენტრის მიერ Dalma News-ისთვის მიწოდებული მონაცემების თანახმად, სომხეთში დღეს 45 სკოლაში რუსული სექტორი ფუნქციონირებს, 65 სკოლა რუსული ენის ღრმა შესწავლის პროგრამას ახორციელებს. ასევე არსებობს რუსეთის ფედერაციის თავდაცვის სამინისტროსა და რუსეთის ფედერაციის ფედერალური უსაფრთხოების სამსახურების სასაზღვრო დეპარტამენტის 7 სახელმწიფო საგანმანათლებლო ორგანიზაცია.
სომხეთში მხოლოდ ერთი საჯარო სკოლაა, რომელიც სრულად შეესაბამება რუსულ სასწავლო გეგმას, 2023-24 სასწავლო წელს 133 მოსწავლე ირიცხება. ეს არის საშუალო სკოლა სოფელ ფიოლეტოვოში, სადაც ძირითადად ეთნიკური რუსები ცხოვრობენ.
სომხეთის Rossotrudnichestvo ყოველწლიურად სწირავს სახელმძღვანელოებს და მხატვრულ ლიტერატურას ქვეყნის საგანმანათლებლო დაწესებულებებს კამპანიის „წიგნები სომხეთის სკოლებსა და უნივერსიტეტებს“ ფარგლებში. ამგვარად, მხოლოდ 2023 წელს 84130 ეგზემპლარი გადაეცა.
ასევე, სომხეთში, ერევნისა და სხვა საოლქო 17 სკოლა დიდი რუსი მწერლების, პოეტების, მეცნიერების, კომპოზიტორებისა და საზოგადო მოღვაწეების სახელს ატარებენ.
„მაგალითად, შორეულ სოფელში ბავშვები შესანიშნავად საუბრობენ რუსულად. ლორის რაიონის სოფლებში, რომლებიც პირდაპირ საზღვრებთან მდებარეობს, ჰუმანიტარული დახმარება მივიტანეთ. იქ იყვნენ ბავშვები, რომლებიც რუსულად ჩინებულად, უაქცენტოდ საუბრობდნენ და შესანიშნავად გრძნობდნენ იუმორს რუსულ ენაზე. თავისუფლად შემიძლია ვთქვა, რომ რუსული ენა კვლავ პოპულარული და მნიშვნელოვანია სომხეთში“, – განაცხადა სომხეთში Rossotrudnichestvo-ს წარმომადგენლობის ხელმძღვანელმა ვადიმ ფეფილოვმა Dalma News-თან ინტერვიუში.
მისივე თქმით, რუსული ენის სწავლება რესპუბლიკაში საკმაოდ მოთხოვნადია. მაგალითად, რუსული სახლის კურსები ერევანში 2010 წლიდან ფუნქციონირებს, ხოლო 2018 წელს გიუმრის რუსული სახლის კურსებიც გაიხსნა. მეცადინეობა ტარდება სპეციალურად შემუშავებული პროგრამების მიხედვით: “კომუნიკაცია” (18 წლიდან), “ტერემოკი” (5-დან 10 წლამდე ბავშვებისთვის), “უნივერსიტეტებში მიღება” და “პროფესიული” (საწარმოებისა და დაწესებულებების თანამშრომლებისთვის.
2023-2024 წლებში ერევნის რუსეთის სახლმა მოაწყო რუსული ენის უფასო კურსები სომხეთის რესპუბლიკის სახელმწიფო შემოსავლების კომიტეტის (საბაჟო და საგადასახადო სამსახურები) თანამშრომლებისთვის „პროფესიული“ პროგრამის ფარგლებში, ასევე რუსული ენის უფასო კურსებს ესწრებოდნენ სომხეთის კოტაიკის ოლქის ქალაქ აბოვიანში მდებარე სომეხი და რუსი ხალხების მეგობრობის სახელმწიფო მუზეუმის საჯარო მოხელეები და თანამშრომლები, სომხური მედიის ჟურნალისტები და ერევნის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ისტორიის ფაკულტეტის სტუდენტები.
ამ მიმართულებით დიდი სამუშაო გასწია ჰუმანიტარულმა ფონდმა “MIR”, კომუნიკაციების განვითარების ეროვნული კვლევითი ინსტიტუტის (NIIRK) მხარდაჭერით, რომელმაც ბოლო წლებში სომხეთის სხვადასხვა კუთხეში რუსული ენისა და კულტურის მრავალი ცენტრი გახსნა. ამის წყალობით ბავშვები არენში, განძაკში, სევანში, არმავირში და სომხეთის სხვა შორეულ თემებში რუსულ ენასა და კულტურას, რუსულ-სომხეთის ურთიერთობების ისტორიას ეცნობიან.
NIIRK-ის სამეცნიერო მიმართულების დირექტორის მოადგილის, ვალენტინა კომლევას თქმით, ორგანიზაციის მიზანია კეთილმეზობლობის სარტყლის ჩამოყალიბება რუსეთის ირგვლივ, მეგობრული ურთიერთობების განვითარება და ასეთი ურთიერთობებისთვის შესაბამისი პირობების შექმნა.
მაგალითად, 2024 წლის თებერვალში NIIRK-მა წარმოადგინა 2023 წლის პოსტსაბჭოთა ქვეყნების საკომუნიკაციო რეჟიმების კეთილგანწყობის რეიტინგი, სადაც აღნიშნულია, რომ სამხრეთ კავკასიის ქვეყნები რუსული ცივილიზაციისა და საბჭოთა წარსულის ელემენტების შენარჩუნებას (მეტ-ნაკლებად) განაგრძობენ. ასევე, კონკრეტულად სომხეთთან დაკავშირებით, აღნიშნულია, რომ რესპუბლიკა 2023 წლის შედეგების მიხედვით, რუსეთისადმი მეგობრული პოსტსაბჭოთა ქვეყნების ათეულ ბოლოა.
პოლიტიკა პოლიტიკაა და მეგობრობა – მეგობრობა
2022 წელს რუსეთის საგარეო საქმეთა მინისტრმა სერგეი ლავროვმა განაცხადა, რომ სომხეთში რუსული სკოლების რაოდენობა გაიზრდება. ეს განცხადება პროდასავლელმა პოლიტიკოსებმა მტრულად მიიღეს, რადგან მათი თქმით, ეს ხელს უშლის ქვეყნის განვითარებას. თუმცა საპირისპიროს მეტყველებენ ეკონომიკური მაჩვენებლები და თვით ნიკოლ ფაშინიანის მთავრობის წევრებიც კი, რომლებიც, როგორც ჩანს, სომხეთის დასავლური მიმართულებით წაყვანაზე ოცნებობენ (თუმცა, როგორც ცხოვრებამ აჩვენა, ზოგადად იქ არ გველოდებიან). უნდა ვაღიაროთ, რომ სომხეთის ეკონომიკა ევრაზიის ეკონომიკურ კავშირში წევრობისა და რუსული ბაზრის წყალობით გამოცოცხლდა.
თუმცა, დავუბრუნდეთ რუსული სკოლების საკითხს. იმავე წლის, დეკემბერში, გაიმართა სომხურ-რუსული სამთავრობათაშორისო კომისიის სხდომა, სადაც მკაფიოდ ითქვა, რომ მხარეებმა ეს კონცეფცია უნდა განიხილონ, მოგვიანებით კი სომხეთის რესპუბლიკის განათლების, მეცნიერების, კულტურისა და სპორტის მინისტრმა, ჟანა ანდრეასიანმა განაცხადა, რომ შესაბამისი სამუშაო ჯგუფი უკვე შექმნილია და ერთობლივი პროე განვსაზღვრეთ, თუ რა სახის ერთობლივ პროექტზე შეიძლება ვისაუბროთ.
“ორი ვარიანტია: რუსეთის მთავრობამ ჩადოს ინვესტიციები სკოლების მშენებლობაში, უზრუნველყოს საგანმანათლებლო დაწესებულებების აღჭურვილობა, გაგზავნოს სპეციალისტები და გაუწიოს დამატებითი ფინანსური დახმარება. სასწავლო გეგმის შინაარსი ერთობლივად შემუშავდება. მეორე ვარიანტია სომხური მხარის მიერ საკუთარი ძალებით რუსული სკოლების გახსნა, რათა სომხეთში ჩასულმა რუსეთის ფედერაციის მოქალაქეებმა აქ განათლება მიიღონ“, – განაცხადა მინისტრმა. 2023 წლის მარტში, ერევანში ვიზიტის დროს, ფედერაციის საბჭოს თავმჯდომარის მოადგილემ იური ვორობიოვმა სომხეთში ოთხი რუსული სკოლის მშენებლობის პროექტის დაწყების გეგმების შესახებ განაცხადა.
რამდენად განხორციელებადია ეს გეგმები? ამ კითხვაზე პასუხად შეიძლება რუსეთის საგარეო საქმეთა სამინისტროს ოფიციალური წარმომადგენლის მარია ზახაროვას განცხადება ჩაითვალოს.
„მესმის, რომ ბევრს სურს სომხეთ-რუსეთის ურთიერთობების დანგრევა, ბევრმა ბევრი გააკეთა ორმხრივი ურთიერთობების დასაზიანებლად, მაგრამ ვფიქრობ, რუსეთმა ყველაფერი გააკეთა იმისათვის, რომ ეს მცდელობები უშედეგო ყოფილიყო. იმდენი სული, იმდენი ძალისხმევა, იმდენი სითბო ჩავდეთ ჩვენი ურთიერთობის განვითარებაში, რომ ვერავინ გაანადგურებს. რუსეთი ყოველთვის მეგობრობდა სომხეთთან და ახლაც განავითარებს ურთიერთობებს.
მაგრამ ყველაზე მნიშვნელოვანი რუსული ენაა, რომელსაც სომხეთში ყველგან მოისმენ: იქნება ეს მეზობლებს შორის დილის არომატულ ყავასთან, თუ ახალი ფილმის პრემიერაზე, ან მოსკოვის თეატრის გასტროლებზე, ასევე სამსახურისკენ მიმავალ გზაზე მუსიკის მოსმენისას, რესტორნებში, წიგნის მაღაზიებში და ა. შ. ვფიქრობ, ყოველთვის ასე იქნება.
ლია ხოჯოიანი
