წარმოგიდგენთ ერევნის სახელმწიფო უნივერსიტეტის რუსული კვლევითი ცენტრის დირექტორის, ევრაზიული ექსპერტთა კლუბის კოორდინატორის, არამ საფარიანის მიერ სომხურ გაზეთ “აზგ”-ში გამოქვეყნებულ სტატიას იმის თაობაზე, შეუძლია თუ არა ეკონომიკური განვითარების სტიმულს უსაფრთხოების უფრო მაღალი დონის უზრუნველყოფა.
საკურორტო სეზონი ახლოვდება. ცნობილი სარეიტინგო ორგანიზაციები ეკონომიკური განვითარების ინდიკატორების გამოსაქვეყნებლად ემზადებიან. ზოგიერთი ეკონომიკური მიღწევა უბრალოდ გასაოცარია და საჭიროა მათი რეალური სოციალური ზემოქმედებისა და შედეგების დამატებითი გაანალიზება. სტატიის მიზანია წარმოაჩინოს სამხრეთ კავკასიაში მიმდინარე შესამჩნევი ეკონომიკური პროცესები, რომლებიც რეალური მშვიდობის დამყარებისა და ეკონომიკის უფრო მაღალი დონის შესაძლებლობებზე მიანიშნებს. მნიშვნელოვანია, ეს შესაძლებლობები არ დაიკარგოს.
ევრაზიული ინტეგრაციის პროცესში აშკარა წარმატებები დაფიქსირდა
როგორც გასულ კვირას რუსეთის ფედერაციის ვიცე-პრემიერმა, ალექსეი ოვერჩუკმა განაცხადა, ისინი ითვალისწინებენ იმას, რომ სომხეთი მოკავშირეა და რომ სომხეთ-რუსეთის სავაჭრო-ეკონომიკური ურთიერთობები ძალიან მნიშვნელოვანია. მისივე თქმით, 2023 წლის მონაცემებით, სომხეთ-რუსეთის ეკონომიკური თანამშრომლობის ძალიან მაღალი დონე დაფიქსირდა, რაც 7,3 მილიარდ დოლარს აღემატება. ამავდროულად, მიმდინარე წლის იანვარ-აპრილში, გასული წლის ანალოგიურ პერიოდთან შედარებით, სავაჭრო ბრუნვა გაორმაგდა.
„ტემპი ძალიან კარგია, ეკონომიკა ძალიან კარგად ვითარდება“, – ციტირებს რუსული საინფორმაციო სააგენტო TASS-მა.
ოვერჩუკის სიტყვებს. მან ასევე დასძინა, რომ სომხეთი აქტიურად მუშაობს ევრაზიის ეკონომიკური კავშირის ფარგლებში. სომხეთ-რუსეთის ეკონომიკური თანამშრომლობის ეს მაჩვენებელი თითქმის სამჯერ აღემატება რუსეთ-აზერბაიჯანის ეკონომიკური თანამშრომლობის მაჩვენებელს.
საინტერესო მონაცემები: მსოფლიო ბანკმა ერთ სულ მოსახლეზე მშპ-ის 2023 წლის მაჩვენებლები გამოაქვეყნა. ამ მონაცემებით სომეთის მაჩვენებელი 7330 აშშ. დოლარი იყო. აზერბაიჯანის – 6680 აშშ. დოლარი. საქართველოს – 6680 აშშ. დოლარი. რუსეთის მშპ ერთ სულ მოსახლეზე 2023 წელს გაიზარდა და 14250 დოლარი შეადგინა. შედარებისთვის: იგივე მაჩვენებელი თურქეთისთვის 11650 დოლარი იყო, ხოლო ირანისთვის – 4680 დოლარი. ეს ნიშნავს, რომ რეგიონში სავაჭრო-ეკონომიკური ურთიერთობების შედეგებიდან გამომდინარე, ყველაზე მაღალი მაჩვენებელი სომხეთმა დააფიქსირა, რომელიც რუსეთის მაჩვენებელს ახლა მხოლოდ ორჯერ ჩამორჩება.
მოუთმენლად ველით სომხეთის სტატისტიკური სამსახურის ნახევარი წლის მონაცემებს, რომელთა ანალიზი შესაძლოა დაგვეხმაროს იმის ახსნაში, თუ რა გავლენას ახდენს სომხეთის რეალურ სოციალურ მდგომარეობაზე.
საინტერესოა ისიც, რომ დასავლეთსა და რუსეთს შორის ფაქტობრივი დაპირისპირების პირობებში რუსეთმა მშპ ერთ სულ მოსახლეზე გაზარდა. მსოფლიო ბანკმა დაასკვნა, რომ ამის შემდეგ რუსეთი და ბულგარეთი, თავიანთი მაჩვენებლებით, აღარ არიან განვითარებადი ქვეყნების ჯგუფში, მაგრამ დამკვიდრდნენ განვითარებული ქვეყნების ჯგუფში. აქედან მსოფლიოს პოლიტიკოსებმა ორი ურთიერთგამომრიცხავი დასკვნა გააკეთეს. პირველი დასკვნის მიხედვით, სანქციების სიმრავლემ და ჰიბრიდულმა ომებმა რუსეთი კი არ დაასუსტა, არამედ გააძლიერა. ამრიგად, რუსეთზე ზეწოლა დიალოგით და მოლაპარაკებებით უნდა შეიცვალოს. მეორე დასკვნა დიამეტრალურად საპირისპიროა. მაგალითად, ნატოს სამიტზე ვაშინგტონში დეტალურად განიხილება კიდევ უფრო დიდი პოლიტიკური, ეკონომიკური და სამხედრო ზეწოლის თემა და ამ იდეის მომხრეები დარწმუნებულნი არიან, რომ მხოლოდ უფრო ძლიერი ზეწოლით იქნება შესაძლებელი რუსეთის შეკავება.
სომხეთის ევრაზიის ეკონომიკურ კავშირში მონაწილეობის თემა ბოლო კვირებში, როგორც ჩანს, აქტუალური აღარ არის. აღარ გვესმის განცხადებები ჩვენი წევრობის შეჩერების შესახებ და პირიქით. ჩვენი გამოცდილი დამკვირვებლები იმ დასკვნამდე მიდიან, რომ ბოლო ორი წელია სომხური ბიზნესის (და განსაკუთრებით მსხვილი ბიზნესის) თავზე „ოქროს წვიმა“ იღვრება. აღსანიშნავია, რომ ველოდებით აგვისტოს მეორე ნახევარს, როდესაც ევრაზიის ექსპერტთა კლუბის წამყვანი ეკონომისტები გამოაქვეყნებენ მე-11 მიმდინარე ეკონომიკური კვლევის შედეგებს სომხეთის ეკონომიკის მდგომარეობის შესახებ ქვეყნის ევრაზიის ეკონომიკურ კავშირში გაწევრიანების კონტექსტში.
სატრანსპორტო დერეფნებმა შეუფერხებლად უნდა იმუშაონ
სომხეთმა წამოაყენა ინიციატივა “მსოფლიოს გზაჯვარედინი”. ეს ინიციატივა რეგიონის მეზობლებს შორის რეალურ ეჭვიანობასა და დაძაბულობას იწვევს. აზერბაიჯანს სურს ჩრდილოეთ-სამხრეთის საერთაშორისო სატრანსპორტო დერეფანი მთლიანად დაიკავოს. როგორც ცნობილია, ჩრდილოეთ-სამხრეთის სტრატეგიული ღერძის ინიციატივა ინდოეთის პრემიერ-მინისტრს ნარენდრა მოდის ეკუთვნის. ამ ინიციატივის არსი იმაში მდგომარეობს, რომ საქონელი ინდოეთიდან, ირანის პორტების გავლით, სამხრეთ კავკასიაში, კასპიის ზღვასა და ცენტრალურ აზიაში ჩავიდეს, ხოლო იქიდან რუსეთში გადავიდეს (და პირიქით). ამ ინიციატივის ეფექტურობის უზრუნველსაყოფად ირანი თავისი პორტების გამტარუნარიანობას ზრდის. აზერბაიჯანი რუსეთთან შეთანხმებით ირანის რუსეთთან დამაკავშირებელი მთავარი დერეფანი გახდება. ამ მიზნით, იგი ცდილობს რუსი პარტნიორების დარწმუნებას, აზერბაიჯანის რკინიგზასა და სარკინიგზო მაგისტრალებში ინვესტიციების განხორციელებაში. აზერბაიჯანს სურს ამ სატრანსპორტო დერეფანში სომხეთი და საქართველო, საუკეთესო შემთხვევაში, მეორეხარისხოვან (დამხმარე) აქტორებად აქციოს. დღეს ცოტას თუ სჯერა, რომ, მაგალითად, აფხაზეთში გამავალი რკინიგზა შეიძლება აღდგეს, რაც სომხეთსა და საქართველოს აქტიურ სატრანზიტო დერეფნად გადააქცევს, რომლებიც თეირანს მოსკოვთან დააკავშირებს. უბრალოდ გასაოცარია, რამდენად ოსტატურად შეძლეს აზერბაიჯანელებმა და თურქებმა სომხეთის რუსეთისგან გაუცხოება და რეგიონში რუსეთის ყველაზე მნიშვნელოვან და სანდო ეკონომიკურ პარტნიორებად გახდომა. სასაქონლო ნაკადები თავიანთი ინფრასტრუქტურის განვითარების სამსახურში ჩააყენეს. სწორედ სამი წლის წინ ვწერდით იმ საფრთხეზე, რომელიც ჩვენს ქვეყანას დაემუქრება, თუ რუსეთს დავშორდებით და მარტო დავრჩებით თურქულ-აზერბაიჯანული მოწყალების წინაშე. ვითარება სწორედ ამ უარესი სცენარის მიხედვით განვითარდა და დღეს სომხეთს, რომელსაც ყველაზე დიდი ფაქტობრივი ეკონომიკური მოცულობები აქვს რუსეთთან, არ აქვს რაიმე სერიოზული ბერკეტი, ან უპირატესობა რეგიონულ მსხვილ პროექტებში მონაწილეობისთვის. ეს პრეფერენციები მთლიანად აზერბაიჯანსა და თურქეთზე გადავიდა.
ტურისტებისა და გადასახლების გავლენა ჩვენს ეკონომიკაზე
სომხეთში ჩასული რუსების რაოდენობა არ მცირდება. გასული წლის მონაცემებით, სომხეთში ჩასული ტურისტების 55% რუსეთის მოქალაქე იყო. მათი რიცხვი 1,1 მილიონ ადამიანზე მეტი იყო. ძნელი სათქმელია, რამდენი რუსი დასახლდა სომხეთში მუდმივ საცხოვრებლად, თუმცა აშკარაა, რომ მათ დიდი გავლენა აქვთ ადგილობრივ სოციალურ და კულტურულ ცხოვრებაზე. ჩვენ უნდა გვესმოდეს, რომ სანამ უკრაინის კრიზისი არ მიიღებს რაიმე მკაფიო გადაწყვეტილებას, ეს ხალხი საკუთარ სახლებში არ დაბრუნდება. 2023 წლის ერთ-ერთი რეალობა ის იყო, რომ რუსეთიდან მიღებული პირდაპირი ტრანსფერები ყველა ტრანსფერების 70% იყო, ხოლო სომხეთიდან რუსეთში და სომხეთიდან აშშ-ში ფულადი გზავნილების მოცულობა მუდმივად იზრდება. თუ რუს ხალხს ჰკითხავთ, გიპასუხებენ, რომ მათ სომხეთში კარგად ექცევიან და არ არიან განაწყენებულნი, ან ადგილობრივი სოციალური ცხოვრებისგან გაუცხოებულნი. თუმცა, იგივეს ვერ ვიტყვით სხვა პოსტსაბჭოთა ქვეყნებზე. მთლიანობაში, ამ ახალი ადამიანების მონაწილეობა ჩვენს ეკონომიკურ ცხოვრებაში 2022 და 2023 წლებში გაიზარდა და ძალიან მნიშვნელოვანი გახდა. მიგვაჩნია, რომ რაც არ უნდა რთული იყოს პოლიტიკური ურთიერთობები ოფიციალურ ერევანსა და ოფიციალურ მოსკოვს შორის, რუსი ტურისტები და სომხეთში საცხოვრებლად ჩამოსული რუსები სულ უფრო ფართო მასშტაბით განაგრძობენ ჩამოსვლას.
როგორ გავხადოთ სამხრეთ კავკასია უფრო უსაფრთხო და პროგნოზირებადი?
ირანის ისლამურ რესპუბლიკაში ახალი პრეზიდენტი აირჩიეს. ირანის საზოგადოება მისგან თანმიმდევრული ნაბიჯების გადადგმას, ქვეყნის ეკონომიკური პრობლემების გადაჭრას ელის. ირანს რეგიონში, კერძოდ სომხეთში მნიშვნელოვანი გავლენა აქვს. ასევე ძალიან მნიშვნელოვანია ირანელების სომხეთში ყოფნა. ამ მხრივ, ისინი რუსების შემდეგ მეორე ადგილზე არავინ. სომხეთი თურქეთთან საზღვრების გახსნას და თურქული კაპიტალის სომხეთში შესვლად ელის. ამ საკითხზე ჩვენს საზოგადოება სერიოზულად არის შეშფოთებული. ამავდროულად, აშკარაა, რომ დღევანდელ გეოპოლიტიკურ რეალობაში ეს უალტერნატივო პერსპექტივაა. ამ ხნის განმავლობაში შესაძლებელი იქნებოდა ამ საკითხზე ქვეყანაში სერიოზული, მეცნიერულად დასაბუთებული დისკუსიის გამართვა. საინტერესო იქნებოდა იმის გაგება, თუ რა შეიძლება გაკეთდეს სომხეთში თურქეთ-აზერბაიჯანის ეკონომიკური ექსპანსიის მინიმუმამდე შესამცირებლად. თუმცა, ცხადია, რომ სომხეთის ხელისუფლებას სრულიად არ სურს კომპეტენტური და ობიექტური სამეცნიერო-ექსპერტული საჯარო განხილვა. ძალზედ Სამწუხაროა. სომხეთის ხელისუფლება გამოაცხადებს, რომ მზადაა შემოდგომისთვის ხელი მოაწეროს სამშვიდობო ხელშეკრულებას აზერბაიჯანთან. თუმცა, ბაქოში ფიქრობენ, რომ ამ შეთანხმებას, საუკეთესო შემთხვევაში, მიმდინარე წლის ბოლოს, ან მომავალი წლის დასაწყისში მოეწერება. ასევე ცნობილია წინამდებარე პირობები. გვჯერა, რომ ხელსაყრელ ეკონომიკურ მოვლენებს გონივრული დიპლომატიის და აქტიური პოლიტიკის კონტექსტში, უსაფრთხო არსებობისა და პროგნოზირებადი მომავლისკენ მიმავალი გზა გახსნას.
მარტივად რომ ვთქვათ, აუცილებელია პოლიტიკური მიზნის ჩამოყალიბება, რათა სანდო მეგობრებისა და პროგნოზირებადი პარტნიორების რაოდენობა მუდმივად კი არ შემცირდეს, არამედ, სტაბილურად გაიზარდოს. სომხეთის მთავრობას საკმარისი დრო ჰქონდა იმისათვის, რომ საკუთარ, ან სხვის შეცდომებზე ესწავლა. ახლა მკაფიო და პროგნოზირებადი ნაბიჯები გვჭირდება. ეკონომიკური განვითარების ზემოაღნიშნული ტენდენციები შეიძლება პოლიტიკური სტაბილურობის გავლენის ფაქტორი გახდეს. ის ჯადოსნური სიტყვები, რომლებსაც “ძლიერნი ამა ქვეყნისანი” საჯაროდ წარმოთქვამენ და რომლის მიხედვითაც სომხეთი უფრო უსაფრთხო, ბიზნესისთვის უფრო ხელსაყრელი, უმაღლესი კულტურისა და მეცნიერების პერსპექტიული განვითარების ქვეყანა უნდა გახდეს, ჯერ არ თქმულა. იმისთვის, რომ ეს სიტყვები წარმოითქვას, საჭიროა სერიოზული და ინტელექტუალური პოლიტიკური მუშაობა.
