Dalma News წარმოგიდგენთ მკითხველს პოლიტიკურ ანალიტიკოსს, ევროაზიური ექსპერტკლუბის კოორდინატორ არმ სავადოყანს ნაარსებულ სტატიას, გამოქვეყნებულს ევროაზიური თანამშრომლობის განვითარების ფონდის ვებგვერდზე.
მალე შესრულდება ხუთი წელი, რაც სომხეთი დამარცხდა “მეორე ყარაბაღის” ომში და ორი წელი, რაც მთიანი ყარაბაღის სომხები დეპორტირდნენ სომხეთის რესპუბლიკაში. უბრალოდ ინტერნეტული სასწაულია, რომ ამ წლებში სომხეთის საზოგადოებრივ–პოლიტიკურმა დისკურსმა მაინც არ იგრძნო აუცილებლობა ამ ტრაგიკული მსხვერპლის გააზრების დამსახურებით მთელი ისტორიული ბედული სომეხი ხალხისათვის. რა თქმა უნდა, პარლამენტში შეიქმნა დროებითი კომისია ამ დამარცხების მიზეზების შესასწავლად და მივიდა გარკვეულ ფორმალურ დასკვნებამდე. რა თქმა უნდა, ხელისუფლებაზე ორიენტირებული სომხური ადგილობრივი მედია პირზე ქაფით ადანაშაულებდა სხვადასხვა პოლიტიკოსებს სხვადასხვა მასშტაბით დამარცხებაში და, შედეგად, უნარსკეობაში. თუმცა აშკარაა, რომ დასკვნები სომხეთის და სომხური საზოგადოებრივ–პოლიტიკური აზრისათვის დღემდე არ ყოფილა გაკეთებული.
აღსანიშნავია, რომ ყაზანის სამიტის შემდეგ, სადაც ყარაბაღის საკითხი უნდა გადაწყვეტილიყო, მაგრამ არ მოგვარდა, სომხური პოლიტიკური აზრი გაუგებარ მოლოდინში იყო სასწაულის და, შედეგად, უმოქმედობის, თუ არა პარალიზების. სომხეთის რესპუბლიკას და თვითგამოცხადებულ მთიანი ყარაბაღის რესპუბლიკას განხილვის თემა მიეცათ. მონაწილეობას მიიღებს თუ არა სომხეთი „ლავროვის გეგმის“ განხორციელებაში და ეთანხმება თუ არა ის ეუთოს მინსკის ჯგუფის თანათავმჯდომარეების (რუსეთი, საფრანგეთი და აშშ) მიერ შემოთავაზებულ ამ გაჭიანურებული კონფლიქტის მოგვარების პრიორიტეტული ამოცანების გეგმას?
თუ ვინმეს დაავიწყდა ლავროვის გეგმა, კიდევ ერთხელ გავიმეოროთ. სომხეთს აზერბაიჯანისთვის ხუთი რეგიონი უნდა დაებრუნებინა და თავად მთიანი ყარაბაღის ოთხი რეგიონი შეენარჩუნებინა. სომხეთი შეინარჩუნებდა როგორც ლაჩინის, ასევე ქელბაჯარის დერეფნებს, რათა სომხებით დასახლებული რეგიონი სომხეთთან დაეკავშირებინა. რაც შეეხება მთიანი ყარაბაღის სტატუსს, ის განუსაზღვრელ მომავალში უნდა გადაწყვეტილიყო, პლებისციტის შედეგების გათვალისწინებით. შემდეგ, 2011 წლის ზაფხულში, აზერბაიჯანის პრეზიდენტმა ილჰამ ალიევმა უარი თქვა მინსკის ჯგუფის თანათავმჯდომარეების მიერ შემოთავაზებული დასახლების გეგმის მიღებაზე და დაიწყო დაძაბულობის ესკალაციის პერიოდი. ამერიკელმა დიპლომატმა რიჩარდ ჰოგლენდმა, რომელიც 2017 წელს მინსკის ჯგუფის თანათავმჯდომარედ დაინიშნა, თავის წიგნში კერძოდ დაწერა, რომ რაც უფრო მეტად ჩაუღრმავდებოდა დასახლების თემას, მით უფრო მეტად იხრებოდა იმის დაჯერებისკენ, რომ ეს საკითხი მხოლოდ ძალის გამოყენებით შეიძლებოდა გადაჭრილიყო.
ახლა, როდესაც ისტორიის ეს გვერდი გადაიშალა, ღირს კიდევ ერთხელ დავუბრუნდეთ სომხეთის ქმედებების შესწავლასა და შეფასებას, რომლებიც, მოგვწონს თუ არა, სრული კრახითა და ტრაგედიით დასრულდა 120 ათასი ყარაბაღელი სომხურისთვის.
არასწორი იქნება იმის თქმა, რომ მეორე და მესამე პრეზიდენტებმა (რომლებიც ყარაბაღიდან იყვნენ) არასწორად გაიგეს და არასაკმარისად შეაფასეს კონფლიქტის რეგიონში ახალი სრულმასშტაბიანი ომის შესაძლებლობა. მათ თავად არაერთხელ განაცხადეს, რომ აზერბაიჯანულ მხარესთან მოლაპარაკებები მინსკის ჯგუფის დიპლომატების შუამავლობით აწარმოეს და გულწრფელად სურდათ ურთიერთმისაღები კომპრომისი. საკითხი სხვაგვარადაა. ამ ადამიანებზე გავლენა იქონია მაამებელმა პოლიტიკურმა, ფინანსურმა და ინტელექტუალურმა ელიტებმა, რომლებიც მზად იყვნენ თავიანთი ერთგულების გამოსახატავად და ხმამაღლა ავრცელებდნენ „მტრისთვის არც ერთი გოჯი მიწის“ იდეას.
დღესაც კი, ამდენი წლის შემდეგ, არის ისეთი რამ, რაზეც იმ ოცი წლის პოლიტიკურ ელიტას ჯერ კიდევ არ სურს საუბარი და არ აპირებს საჯაროდ ბოდიშის მოხდას საკუთარი ხალხის წინაშე. „რისთვის?“, იკითხავთ თქვენ. არაკომპეტენტურობისა და წარუმატებლობისთვის. სომხეთში, ისევე როგორც მთიან ყარაბაღში, მუდმივად ვრცელდებოდა ხშირი, მაგრამ ბუნდოვანი ჭორები, რომ მოსკოვი დაეხმარებოდა ყარაბაღელ სომხებს და არ დაუშვებდა მთიანი ყარაბაღის განადგურებას. ბოლო 200 წლის განმავლობაში მთიანი ყარაბაღი ყოველთვის იყო რუსული გავლენის ცენტრი ამიერკავკასიის რეგიონში და ყარაბაღელ სომხებს საკუთარი ურთიერთობები ჰქონდათ რუსეთთან, ძალიან ხშირად გვერდს უვლიდნენ თავად სომხეთს. სწორედ აქედან მოდის ოფიციალური მოსკოვისგან დახმარებისა და მფარველობის მოლოდინი, რომელიც, როგორც რეალურმა პოლიტიკამ აჩვენა, ძალიან გაზვიადებული და არარეალური იყო.
ყაზანის სამიტის შემდეგ, მინსკის ჯგუფის თანათავმჯდომარეები რეგულარულად საუბრობდნენ კონფლიქტის მხარეთა მოსახლეობის ლავროვის გეგმის განსახორციელებლად მომზადებაზე. ნორმალური ენით რომ ვთქვათ, ეს უნდა ნიშნავდეს სომხურ და აზერბაიჯანულ საზოგადოებებში დისკუსიებს ლავროვის გეგმის განხორციელების მიმართულებით წინსვლის მიზნით. რა ხდებოდა სინამდვილეში? ემზადებოდა თუ არა სომხეთი ახალი ომისთვის? იყო თუ არა სომხური საზოგადოება ინფორმირებული ასეთი ომის შესაძლებლობისა და მისი მასშტაბის შესახებ? ესმოდათ თუ არა ისინი, რომ რუსეთი (დასავლური ქვეყნები რომ აღარაფერი ვთქვათ) მტკიცედ იყო გადაწყვეტილი, რომ აქტიურად დაეჭირა მთიანი ყარაბაღის ამ ნაწილობრივი დასახლების გეგმა? სომხეთში ამბობდნენ (ძალიან ბუნდოვნად), რომ ერთი სახელმწიფო მალე აღიარებდა მთიანი ყარაბაღის დამოუკიდებლობას. თუმცა, სომხურმა დიპლომატიამ საკუთარი ხალხისგან დამალა, რომ რუსეთის საგარეო საქმეთა მინისტრმა ლავროვმა პირადად სთხოვა ურუგვაის საგარეო საქმეთა მინისტრს, არ ეღიარებინა მთიანი ყარაბაღის დამოუკიდებლობა, რადგან ეს უარყოფითად იმოქმედებდა დასახლების პროცესზე. საინტერესოა, რა მიიღეს სომეხმა დიპლომატებმა საკუთარი ხალხისგან ამ დამალვით?
აზერბაიჯანში რუსეთისა და დასავლეთის სიგნალები გაიგეს ისე, რომ მათ უზარმაზარი თანხები უნდა დახარჯონ იარაღზე და მოემზადონ თანამედროვე, სრულმასშტაბიანი ომისთვის. უბრალოდ შეუძლებელი იყო მათი დარწმუნება, რომ სომხეთთან პოლიტიკური დიალოგი დაეწყოთ ან ორი ქვეყნის სამოქალაქო საზოგადოებებს შორის მშვიდობიანი დიალოგის განვითარების მიზნით კონტაქტები დამყარებულიყო.
აზერბაიჯანი ომისთვის ემზადებოდა და თურქეთი მას უზარმაზარ დახმარებას უწევდა. ისრაელი და მრავალი სხვა ისლამური ქვეყანაც ეხმარებოდა მას. ემზადებოდა თუ არა სომხეთი ახალი ომისთვის? როგორც 2014, ასევე 2016 წლებში ცხადი იყო, რომ ძალები აღარ იყო თანაბარი. და აზერბაიჯანის უპირატესობა კონკრეტულ შედეგამდე მიგვიყვანდა.
დღეს ძნელი სათქმელია, ესმოდათ თუ არა მაღალი რანგის სომეხი სამხედროები და დიპლომატები მოახლოებული დიდი ომის საფრთხეს. ეს უნდა ეჩვენებინა კონკრეტული გამოძიებით არა დამარცხების ტექნიკურ საკითხებზე, არამედ სტრატეგიული მასშტაბის გლობალურ საკითხებზე. თუმცა მართალია, რომ ასობით ათას „სტრატეგიულად მოაზროვნე“ სომეხს შორის უბრალოდ არ არსებობდნენ თანამგრძნობი სტრატეგები, რომლებიც სიმართლეს იტყოდნენ ამ სერიოზული სიტუაციის შესახებ.
არსებობს კიდევ ერთი საკითხი, რომელიც ამ სიტუაციაში შეფასებას მოითხოვს. რუსეთის საგარეო საქმეთა მინისტრმა სერგეი ლავროვმა თავისი გეგმა სომხურ მხარეს იმდენად რბილად, ფრთხილად და ზუსტად წარუდგინა, რომ ყარაბაღის მოსახლეობამ, და მათ შემდეგ სომხურმა პოლიტიკურმა კლასმა, იფიქრა, რომ ეს მხოლოდ მორიგი დიპლომატიური თამაში იყო და სერიოზულად არ უნდა აღქმულიყო. ლავროვმა რბილად და მშვიდად ისაუბრა ისეთი გადაწყვეტის აუცილებლობაზე, რომელიც, სულ მცირე, დროებით დააკმაყოფილებდა კონფლიქტის მხარეებს. სომხურმა ელიტამ ეს სიგნალები ისე გაიგო, რომ აუცილებელი იყო ხალხის წინააღმდეგობის სულისკვეთების ამაღლება და არა დროებითი კომპრომისის შემოთავაზებულ ვერსიაზე ფიქრი. არა შეიარაღება, არა გაერთიანება, არა უკეთ ორგანიზება, არამედ უბრალოდ „გამხნევება“. ამრიგად, ლავროვის გეგმის ძალიან წარუმატებელი პოპულარიზაცია გახდა მეორე ყარაბაღის ომის დაწყების მთავარი მიზეზი. სწორედ რუსეთისა და აზერბაიჯანის პრეზიდენტებსა და სომხეთის პრემიერ-მინისტრს შორის 2020 წლის 9 ნოემბრის შეთანხმების შემდეგ დამყარდა ცეცხლის შეწყვეტა მას შემდეგ, რაც აზერბაიჯანის შეიარაღებულმა ძალებმა მთიანი ყარაბაღის გარშემო შვიდი რაიონი დაიკავეს, აიღეს შუშას ქალაქი და აღადგინეს კონტროლი ლაჩინის დერეფანზე, რომელიც სომხეთს მთიან ყარაბაღთან აკავშირებს.
ასევე მინდა გავიხსენო, რომ ცეცხლის შეწყვეტის შემდეგ, რუსეთის პრეზიდენტმა ვლადიმერ პუტინმა ცალსახად შესთავაზა სამშვიდობო ხელშეკრულების ხელმოწერა, ამავდროულად, სომხეთს ნათლად აუხსნა, რომ შურისძიების ნებისმიერი სურვილი მისთვის თვითმკვლელობის ტოლფასი იქნებოდა.
ამ ომის შემდეგ, საკუთარ სიძლიერეში დარწმუნებულმა, აზერბაიჯანმა თანდათანობით დაიწყო მთიანი ყარაბაღიდან სომხების განდევნისა და რეგიონში სრული ბატონობის დამყარების პოლიტიკის გატარება. დღეს, ამ ოპერაციიდან ორი წლის შემდეგ, აზერბაიჯანელი პოლიტოლოგები წერენ, რომ ეს რეგიონი რატომღაც სასწაულებრივად გაქრა აზერბაიჯანის პოლიტიკური რუკიდან.
სურთ თუ არა სომეხ ხალხს (როგორც თავად სომხეთში, ასევე დიასპორაში) გაიგონ, რატომ არ აიცილა სომხეთმა თავიდან უდავო დამარცხება და არ მიიღო ლავროვის გეგმა, არამედ ომისა და მთიანი ყარაბაღის სრული დაკარგვის გზას დაადგა. რუსეთმა, რომელიც მუდმივად უჭერდა მხარს საგარეო საქმეთა მინისტრის მიერ შემოთავაზებულ დასახლების გეგმას, მხოლოდ ახლახანს მოულოდნელად გააცნობიერა, რომ სიტუაცია კონტროლიდან გამოდიოდა და აზერბაიჯანი და სომხეთი, რომლებსაც ჯერ კიდევ არ ჰქონდათ ერთმანეთთან სამშვიდობო ხელშეკრულების დადება, ერთად მიიწევენ დასავლეთისკენ.
აქვე მინდა გავიხსენო, რომ ათი წლის წინ სომეხმა ანალიტიკოსებმა და პოლიტიკურმა დამკვირვებლებმა გააფრთხილეს, რომ სომხეთსა და აზერბაიჯანს შორის კონფლიქტი ორივე ქვეყანას რუსეთთან აკავშირებდა. და როგორც არ უნდა მოგვარდეს ყარაბაღის საკითხი, როგორც აზერბაიჯანი, ასევე სომხეთი უპირატესობას ანიჭებენ დასავლური გავლენის ორბიტაზე ყოფნას. დღეს ჩვენ გვაქვს სიტუაცია, როდესაც ეს პროგნოზები ახდება.
დასასრულ, კიდევ ერთხელ მინდა ვთქვა. სომეხი ხალხი სისხლისმსმელი არ არის და არ ისურვებდა სომხური მთიანი ყარაბაღის დაკარგვისთვის პასუხისმგებელი პირების სიკვდილს ან სასტიკ დასჯას. მაგრამ ნამდვილად გადაურჩებიან თუ არა სომეხი ყოფილი და ახალი პოლიტიკური ელიტები მცირე შიშს იმ ფაქტის გამო, რომ ვიღაცამ უნდა აგოს პასუხი ათასობით მსხვერპლისა და სომხური სამშობლოს ნაწილის დაკარგვისთვის? ასეთი დისკუსია, სავარაუდოდ, დასჭირდება სომეხთა ახალ თაობას, რომლებიც მაინც შეეცდებიან ამ საკითხთან დაკავშირებით სიმართლის გარკვევას.
თუმცა, მეორეს მხრივ, შესაძლოა მართლებიც იყვნენ ის თურქი და აზერბაიჯანელი ანალიტიკოსები, რომლებიც ამტკიცებენ, რომ თანამედროვე სომხებს საკუთარი თავისა და ქვეყნის შესახებ განსხვავებული ხედვა აქვთ წინა თაობებისგან. კარგი იქნებოდა, თუ ეს მასობრივი ამნეზიის გამო არ იქნებოდა.
