Վերջերս հաճախ ենք լսում Թուրքիայի նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանի հայտարարությունները այն մասին, որ Անկարան վճռական քայլեր է ձեռնարկում քաղաքական և տնտեսական նոր աշխարհակարգի առանցքային դերակատարը դառնալու համար: Ստացվում է, որ Թուրքիայի նախագահի յուրաքանչյուր նոր ելույթը ևս մեկ փորձ է ամբողջ աշխարհին ապացուցելու, որ իր երկիրը եզակի է: Մեջբերում եմ նրա վերջին հայտարարություններից. «Մենք հավատում ենք, որ ունենք այնպիսի գաղափարներ ու արժեքներ, որոնց կարիքն ունի ողջ մարդկությանը…»:
Որքա՞ն լուրջ խաղացող է Թուրքիան այսօրվա աշխարհաքաղաքականության մեջ, ինչպիսի՞նն են իրականում Ռուսաստանի և Թուրքիայի միջև հարաբերությունները, և շատ այլ հարցերի մասին Dalma News-ի թղթակիցը զրուցեց «Մերձավոր Արևելքի և Կենտրոնական Ասիայի ուսումնասիրության կենտրոն» ՈԱԿ-ի փոխտնօրեն Պյոտր Մյասնիկովի հետ:
– Պարոն Մյասնիկով, վերջերս տեղի ունեցավ Թուրքական խորհրդի գագաթնաժողով, որտեղ Ղազախստանի նախագահ Կասիմ-Ժոմարտ Տոկաևը կոչ արեց սկսել թուրքական քաղաքակրթության արդիականացում: Ուզբեկստանի նախագահ Շավքաթ Միրզիյոևը հայտարարեց միավորման պատմության նոր փուլի մասին: Գագաթնաժողովում հատուկ ուշադրություն դարձվեց տնտեսական համագործակցությանը: Այս համատեքստում առաջարկվեց ստեղծել Թուրքական խորհրդի շրջանակներում ներդրումային ֆոնդ և Զարգացման բանկ: Բացի այդ, առաջարկ է ներկայացվել ստեղծել թյուրքական երկրների համատեղ հատուկ տնտեսական գոտի: Կարո՞ղ է այս միությունը ճնշել ԵԱՏՄ-ին:
– Նախքան ձեր հարցին պատասխանելը, ցանկանում եմ կենտրոնանալ այն փաստի վրա, որ Կենտրոնական Ասիայի թյուրքական պետությունները իրենց բազմավեկտոր քաղաքականության շրջանակներում տնտեսական համագործակցություն զարգացնում են ոչ միայն Անկարայի հետ: Կան նման համաձայնագրեր, նախագծեր և ծրագրեր ԱՄՆ-ի և Եվրոպայի հետ, որոնց հնարավորությունները ԵԱՏՄ-ին հակազդելու հարցում զգալիորեն գերազանցում են թուրքականը:
Ընդհանուր առմամբ, Կենտրոնական Ասիայի երկրների համար կա փոխգործակցության չորս կարևոր վեկտոր` Ռուսաստան (և ԵԱՏՄ), ԱՄՆ և ԵՄ (Արևմուտք), Թուրքիա (թյուրքական աշխարհ) և Չինաստան: Դրանց միջև մրցակցությունը սրվում է: Մարտավարական դաշինքներ կարող են կազմվել, օրինակ, Արևմուտքի և թյուրքական աշխարհի միջև: Վերջինս հետաքրքրություն է ներկայացնում ԱՄՆ և ԵՄ համար որպես Ռուսաստանին և Չինաստանին տարածաշրջանից դուրս մղելու գործիք: Այսպիսով, խոսքը կարող է գնալ ոչ թե արդար տնտեսական մրցակցության, այլ զսպման քաղաքականության մասին: Այս համատեքստում ԵԱՏՄ-ի վրա ճնշումը կմեծանա:
Գիտենք հետխորհրդային տարածքում շահավետ ինտեգրացիոն կապերի մերժման օրինակներ` ի վնաս ազգային շահերի: Դա տեղի է ունենում, երբ իշխանության են գալիս հակառուսական ռեժիմներ՝ ապավինելով միայն Արևմուտքի աջակցությանը և ռուսաֆոբիայի մոնետիզացիային (ի դեպ, այդ ռեժիմները այժմ ստիպված են փչացնել հարաբերությունները ոչ միայն Ռուսաստանի, այլ նաև Չինաստանի հետ): Կենտրոնական Ասիայում նման սցենարների սպառնալիքները չեն կարող բացառվել: Բայց այս դեպքում ԵԱՏՄ-ի հետ հարաբերությունների վատթարացումը ոչ թե Անկարայի քաղաքականության հետևանք, այլ Վաշինգտոնի ռազմավարության իրականացման արդյունք կլինի:
Եթե ելնում ենք միայն շուկայական հարաբերություններից, ապա ԵԱՏՄ առավելությունները պայմանավորված են բոլորին քաջ հայտնի օբյեկտիվ գործոններով: Ժամանակը ցույց կտա՝ արդյո՞ք Անկարան, որն ինքն ունի ֆինանսական դժվարություններ, կկարողանա ավելի լուրջ առավելություններ ստեղծել թյուրքական միավորումներում: Աշխարհաքաղաքականությունը հաշվի չառնելու դեպքում մրցակցությունը որոշակի ոլորտներում ավելի հավանական է:
– Թուրքիան ներկա է տարածաշրջանային շատ նախագծերում: Սա վերաբերում է ոչ միայն տնտեսությանն ու տրանսպորտային հաղորդակցությանը, այլ նաև Թուրքիայի ակտիվ ռազմական ներկայությանը: Վերջերս տարբեր լրատվամիջոցներ բարձրացրեցին Մոնտրյոյի կոնվենցիայի հարցը, համաձայն որի Սևծովյան տարածաշրջանից դուրս գտնվող պետությունների ռազմանավերին արգելված է Սև ծովում մնալ ավելի քան 21 օր: Սահմանափակումներ կան նաև մարտական միավորի տոննաժի առումով: Այս առումով գերմանացի լրագրողները կարծիք հայտնեցին, որ, ըստ ամենայնի, Թուրքիան, Սև ծովի նկատմամբ ՆԱՏՕ-ի հետաքրքրության աճի հետ կապված, այլևս չի ցանկանում հավատարիմ մնալ Մոնտրյոյի կոնվենցիային: Սա ինչպե՞ս կարող է ազդել Ռուսաստանի շահերի վրա:
– Էրդողանը հայտարարեց, որ Թուրքիան ներկայումս չի ծրագրում դուրս գալ Մոնտրյոյի կոնվենցիայից, բայց եթե ապագայում նման անհրաժեշտություն առաջանա, Անկարան առանց հապաղելու կվերանայի ցանկացած պայմանավորվածություն: Թուրքական կողմը այս հարցը դեռևս միջազգային քննարկման է հանել: Իր հերթին, ըստ ՌԴ ԱԳՆ-ի՝ կոնվենցիան վերանայելու ցանկացած փորձ ազդում է մեր երկրի շահերի վրա: Խնդիրը Վլադիմիր Պուտինը հեռախոսով քննարկել է Թուրքիայի ղեկավարի հետ: Այս թեմայի հիմնաքարը ոչ սևծովյան տերությունների ռազմանավերի վրա դրված սահմանափակումներն են Անկարայի կողմից վերահսկվող նեղուցներն անցնելիս:
Կոնվենցիայի մերժումը պայմաններ կստեղծի տարածաշրջանի ռազմականացման համար և նախադրյալներ՝ ծովային հակամարտությունների համար: Միևնույն ժամանակ, Ստամբուլի ջրանցք կառուցելու ծրագրերը վտանգ են ներկայացնում հենց Թուրքիայի ինքնիշխանության համար: Համաձայն եմ Նիկոլայ Ստարիկովի հետ, ով նախանշեց դրա հետ կապված հեռանկարները Եգիպտոսի և Պանամայի օրինակներով: Կարճ ասած, Արևմուտքին պետք չեն «չափից դուրս անկախ ռեժիմներ», որոնց վերահսկողության տակ են նման ռազմավարական կարևորության ուղիներ:
– Կարո՞ղ է արդյոք թուրք-ադրբեջանական տանդեմը հանգեցնել Բաքվի հետագա անդամակցությանը ՆԱՏՕ-ին` ստեղծելով, օրինակ, այս կազմակերպության բազաներ Ադրբեջանում:
– Ես Ադրբեջանի՝ ՆԱՏՕ-ին անդամակցության հեռանկարները ուղղակիորեն չէի կապի Թուրքիայի հետ ռազմական համագործակցության հետ: Ինչպես հասկանում ենք, նման խնդիրները լուծվում են ոչ թե Անկարայում, այլ Վաշինգտոնում: Պետք չէ մոռանալ նաև, որ չկարգավորված հակամարտությունները խոչընդոտ են դաշինքին անդամակցելու ճանապարհին: Այժմ ռուս խաղաղապահները հանդես են գալիս որպես Լեռնային Ղարաբաղում կայունության երաշխավոր:
Կենտրոնական Ասիայի թյուրքական հանրապետությունները սկսեցին կապվել Դաշինքի հետ Թուրքիայի ակտիվ արտաքին քաղաքական գործունեությունից շատ առաջ: Այսինքն՝ ՆԱՏՕ-ի հետ մերձեցման համար բավարար է ուղղակի փոխգործակցությունը, չնայած որ Թուրքիան, անկասկած, այս դաշինքի շահերը առաջ տանողն է: Ինչ վերաբերում է օտարերկրյա պետությունների ռազմաբազաների ստեղծմանը որևէ երկրի տարածքում, ապա դրա համար պարտադիր չէ լինել Դաշինքի անդամ՝ երկկողմ պայմանավորվածությունները բավարար կլինեն:
– Մի կողմից, Թուրքիան բարեկամական հարաբերություններ ունի Ռուսաստանի հետ, սակայն մյուս կողմից, ելնելով իր պետական շահերից և, հնարավոր է, «Մեծ Թուրանի» գաղափարի իրագործումից, հակառուսական հայտարարություններ է անում Ղրիմի մասին: Ըստ որոշ վերջին տեղեկությունների, ակտիվորեն մեծ թվով «Բայրաքթարներ» է մատակարարում ռազմական գործողությունների գոտի Դոնբասում: Ինչպե՞ս կբնութագրեք Թուրքիայի նման քաղաքականությունը:
– Թուրքիան նման քաղաքականություն է վարում ոչ միայն Ռուսաստանի նկատմամբ: Հանդիսանալով ԱՄՆ և ԵՄ դաշնակից՝ Անկարան Մոսկվայից գնել է С-400 հրթիռային համակարգեր, օգտագործում է ռուսական պատվաստանյութեր, ինչը նյարդայնացնում է Արևմուտքին. նաև շահագործում է «Թուրքական հոսքը», քննադատում է Եվրոպային, սպառնում արևմտյան գործընկերներին միգրացիոն խնդիրներով և մանևրում է Ֆրանսիայի և Իտալիայի ղեկավարությունների հետ հարաբերություններում:
Ինչ-որ չափով սա Թուրքիայի արտաքին քաղաքականության ոճն է, որը մասամբ ուղղված է դեպի ներքին լսարանը: Այնպիսի թեմաներին վերադարձը, ինչպիսիք են՝ գերտերության կարգավիճակ, «Մեծ Թուրանի» վերստեղծում, իսլամի պաշտպան, հողեր միավորող, թույլ են տալիս Թուրքիայի ղեկավարին ներքին աջակցություն ստանալ ազգային տնտեսության մեջ չլուծված խնդիրների և ընդդիմության ակտիվ գործունեության ֆոնին:
Իհարկե, սա չի նշանակում, որ Մոսկվան հանգիստ նայելու է որոշ թուրքամետ ուժերի՝ Հյուսիսային Կովկասում, Վոլգայի շրջանում կամ Ղրիմում անջատողականության և կրոնական ծայրահեղականության օջախներ ստեղծելու փորձերին, չի նկատելու ոչ բարեկամական գործողությունները Սիրիայում կամ աշխարհի այլ հատվածներում: Ամեն բան իր ժամանակին գնահատականի է արժանանում, ինչին հաջորդում է արձագանք: Ռուսաստանի և Թուրքիայի ղեկավարների անմիջական շփումները հնարավորություն են տալիս նաև արագորեն ու արդյունավետ լուծել հակասությունները:
Հատկանշական դարձան Կիևի հետ շփումների արդյունքներին հաջորդած նախագահ Էրդողանի բավականին հավասարակշռված հայտարարությունները, որոնց նախօրեին նա նաև հեռախոսազանգ էր ունեցել Վլադիմիր Պուտինի հետ: Նկատի ունեմ Անկարայի՝ ռուս-ուկրաինական տարաձայնությունները խաղաղ ճանապարհով կարգավորելու ցանկությունը, ինչպես նաև Սև ծովը խաղաղ տարածաշրջան թողնելու ցանկությունը (ինչը նույնպես որոշակի հույս է ներշնչում Մոնտրյոյի կոնվենցիայով):
– Տարբեր մարդկանց հետ հարցազրույցների ժամանակ ես բազմիցս տվել եմ նույն հարցը՝ արդյո՞ք Թուրքիայի արտաքին քաղաքականությունը կախված է առաջնորդի անձից: Կարծում եք, որ եթե վաղը Էրդողանը չլինի Թուրքիայի նախագահ, Թուրքիայի արտաքին քաղաքականության գերակայությունները կտրուկ կփոխվե՞ն:
– Մի կողմից, պատմության մեջ անհատի դերը դժվար է գերագնահատել: Այս իմաստով, Թուրքիայի արտաքին քաղաքականությունն անկասկած կապված է նախագահ Էրդողանի գործունեության ու տեսլականի հետ: Ինչպես ասացի, Թուրքիայի բնակչության մի մասը համակարծիք է առաջնորդի գաղափարների հետ: Հետևաբար, նրա ծրագրերի իրականացման և զարգացման պահանջը կարող է պահպանվել նույնիսկ այն ժամանակ, երբ հանրապետության ներկայիս ղեկավարը լքի իր պաշտոնը:
Մյուս կողմից, թուրքական հասարակության մեջ կա զարգացման այլ վեկտորի պահանջ, որի համար պայքարում է նաև ընդդիմությունը: Արդեն նշել ենք, որ Արևմուտքում ևս կա ավելի կանխատեսելի և վերահսկելի թուրք առաջնորդի անհրաժեշտություն: Որոշակի պայմաններում այս գործոնները կարող են հանգեցնել քաղաքական էլիտաների նորացմանը այս կամ այն սցենարի համաձայն:
Զրուցեց Հասմիկ Բակունցը
