Ականավոր միջուկային ֆիզիկոս, Միջուկային հետազոտությունների միացյալ ինստիտուտի (ՄՀՄԻ) Գ. Ն. Ֆլերովի անվ. Միջուկային ռեակցիաների լաբորատորիայի գիտական ղեկավար, ՌԴ ԳԱ ակադեմիկոս Յուրի Հովհաննիսյանի անունը, անշուշտ, պատմության մեջ կմնա ոչ միայն գիտության ոլորտում ծառայությունների, այլև գիտական հովանավորչության համար: Անցյալ տարի Յուրի Հովհաննիսյանը արժանացավ Սբերբանկի մրցանակի գերծանր տարրերի սինթեզի հիմնարար աշխատանքների համար՝ 20 միլիոն ռուբլի: Սակայն իրեն տրված ֆինանսական խրախուսանքը նա նախընտրեց օգտագործել ոչ թե անձնական նպատակներով, այլ ի շահ այն գործի, որին նվիրել է իր կյանքը։ Գիտնականն ամբողջ գումարն ուղարկեց ՄՀՄԻ-ին։ Իսկ ապրիլին, իր 90-ամյակը նշելուց գրեթե անմիջապես հետո, նա հայտարարեց միջազգային գիտական OGANESSON մրցանակի ստեղծման մասին (Միջուկային հետազոտությունների միացյալ ինստիտուտի հետ համատեղ)։
Արդեն սեպտեմբերի վերջին հայտնի դարձան այս հեղինակավոր մրցանակի առաջին դափնեկիրների անունները։ Բարձր պատվին արժանացան Անա Մարիա Կրամիսը (Մեքսիկայի ազգային ինքնավար համալսարանի ֆիզիկայի պրոֆեսոր), Միխայիլ Շվիդկոյը (արվեստագիտության դոկտոր, Մյուզիքլի մոսկովյան թատրոնի գեղարվեստական ղեկավար), Վալերիա Պերշինան (գերմանական Դարմշտադտ քաղաքի քիմիայի պրոֆեսոր), Վասիլի Սեմինը (ՄՀՄԻ Միջուկային ռեակցիաների լաբորատորիայի արագացուցիչների գիտատեխնոլոգիական բաժնի վարիչ):
«Մրցանակային հանձնաժողովի մեծ վաստակն այն ուշադրություն ու լրջությունն է, որով մոտեցան թեկնածուների և դափնեկիրների ընտրությանը։ Հաշվի են առնվել գիտական և հասարակական արժանիքները, հանրահռչակման գործունեությունը։ Եվ ինձ համար ավելի լավ ընտրություն դժվար է պատկերացնել», – «Наука.рф»-ի հետ հարցազրույցում OGANESSON-ի առաջին մրցանակի մրցույթի արդյունքների վերաբերյալ մեկնաբանել է ինքը՝ ակադեմիկոսը։ Նա նաև նշել է, որ Սբերբանկը դափնեկիրներին հրավեր է ուղարկել ներկա գտնվելու այս տարի Սբերբանկի Գիտական մրցանակի շնորհմանը։
Մրցանակային հանձնաժողովի նախագահ, Ֆիզիկայի և մաթեմատիկայի ազգային կենտրոնի գիտական ղեկավար, ՌԴ ԳԱ ակադեմիկոս Ալեքսանդր Սերգեևն իր հերթին ասել է, որ այժմ «շնորհիվ ականավոր գիտնական, Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիայի ակադեմիկոս Յուրի Հովհաննիսյանի իմաստուն որոշման, լավ ավանդույթ է սկսվում». «… Նմանատիպ մրցանակներն ու հիմնադրամները, որոնք կազմակերպվում են ճանաչված գիտնականների կողմից, ընդհանուր առմամբ նպաստում են գիտության կարևորության բարձրացմանը։ Առաջին դափնեկիրները եղել են չորս հայտնի հետազոտողներ, այդ թվում՝ երիտասարդ գիտնական Վասիլի Սեմինը՝ ՄՀՄԻ Միջուկային ռեակցիաների լաբորատորիայի արագացուցիչների գիտատեխնոլոգիական բաժնի ղեկավարը։ Նա նշանակալի ներդրում է ունեցել ՄՀՄԻ-ում առաջնային փորձարարական սարքավորումների ստեղծման գործում, որոնք ապահովում են բեկումնային գիտական արդյունքներ միջուկային ֆիզիկայի ոլորտում։ Նրա օրինակը ցույց է տալիս, թե ինչ բարձունքների կարող են հասնել երիտասարդներն իրենց գիտական գործունեության մեջ»։
Ռուսական լրատվամիջոցների փոխանցմամբ՝ OGANESSON մրցանակը ամեն տարի շնորհվելու է ֆիզիկայի, քիմիայի, կենսաբանության և կիրառական խնդիրների բնագավառում տեսական և փորձարարական հետազոտությունների, ինչպես նաև կրթության և գիտության հանրահռչակման բնագավառում ստեղծագործական գործունեության համար։
«Մրցանակը շնորհվում է ոչ միայն գիտական նվաճումների, այլ նաև գիտության մեջ միսիոներական աշխատանքի համար. մարդկանց, ովքեր զբաղվում են գիտությամբ, սիրում են գիտությունը, առաջ են մղում այն և հասցնում են դրա արժեքները հասարակությանը ինչպես Ռուսաստանում, այնպես էլ ամբողջ աշխարհում», – «Наука.рф»-ի հետ հարցազրույցում պարզաբանել է ՄՀՄԻ տնօրեն Գրիգորի Տրուբնիկովը։ Նրա խոսքով, OGANESSON-ը շնորհվում է միջազգային փորձագետներից կազմված անկախ ժյուրիի առաջարկի և որոշման հիման վրա։
Ինչո՞ւ է մրցանակը կոչվում, օրինակ, ոչ թե «Օգանեսյանի մրցանակ», այլ ՕԳԱՆԵՍՈՆ մրցանակ։ Բանն այն է, որ ՄՀՄԻ Գ. Ն. Ֆլերովի անվ. Միջուկային ռեակցիաների լաբորատորիայի գիտական ղեկավար, ակադեմիկոս Յուրի Հովհաննիսյանը նաև փորձարարական միջուկային ֆիզիկայի ոլորտում աշխարհի առաջատար մասնագետն է։ Նա Մենդելեևի պարբերական աղյուսակի մի քանի ծանր տարրերի հայտնաբերման համահեղինակ է՝ 104-րդ տարրի՝ ռեզերֆորդիում, 105-րդ տարրի՝ դուբնիում, 106-րդ՝ սիբորգիում, 107-րդ՝ բորիում։ Բացի այդ, 2000-ականներին Հովհաննիսյանի գլխավորությամբ Միջուկային հետազոտությունների ինստիտուտում հայտնաբերվել են նոր քիմիական տարրեր՝ 113-ից 118-ը ներառյալ։ Միևնույն ժամանակ, 2016 թվականին գիտնականի կողմից հայտնաբերված 118-րդ քիմիական տարրը նրա պատվին անվանվել է «Oganesson» (Og): Այսպիսով, գիտական մրցանակը դարձավ այս քիմիական տարրի «անվանակիցը»: Ավելի կոնկրետ՝ մշտապես գիտության առաջնագծում գտնվող հայկական արմատներով մեծ գիտնականի «անվանակիցը»։
Այս ամենը աննկատ չի մնացել իրավասու կառույցների կողմից. Հովհաննիսյանը բազմիցս դարձել է ամենահեղինակավոր գիտական մրցանակների դափնեկիր։ Այսպիսով, 2021 թվականի նոյեմբերին նա դարձավ Դ.Ի. Մենդելեևի անվ. ՅՈՒՆԵՍԿՕ-Ռուսաստան միջազգային մրցանակի առաջին դափնեկիրներից մեկը։ Հովհաննիսյանը այս պատվավոր մրցանակին արժանացավ Բոլոնիայի համալսարանի իտալացի պրոֆեսոր Վինչենցո Բալզանիի հետ և փաստացի դարձավ առաջին գիտնականը Ռուսաստանից, ում աշխատանքները գնահատվել են այս միջազգային նախագծի շրջանակներում։
«Սա ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի հետ բոլոր համատեղ մրցանակներից ամենանշանակալիցն է, և դրա մրցանակային ֆոնդը կազմում է 500 հազար դոլար», – այն ժամանակ «Научная Россия»-ի հետ զրուցում ասել է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի հարցերով Ռուսաստանի Դաշնության հանձնաժողովի գործադիր քարտուղար Գրիգորի Օրջոնիկիձեն:
Ո՞վ է նա՝ միջուկային ֆիզիկայի աշխարհի լեգենդը՝ Յուրի Ցոլակի Հովհաննիսյանը։ Ռուսաստանցի գիտնականը ծնվել է Դոնի Ռոստովում, սակայն մանկությունը, այդ թվում՝ դպրոցական տարիներն անցկացրել է Երևանում։ Այնուհետև սովորել է Մոսկվայի Մոսկվայի ինժեներա-ֆիզիկայի ինստիտուտում (ՄԻՖԻ), աշխատել Դուբնայում։ Այսօր Հովհաննիսյանը աշխարհի մի շարք համալսարանների՝ Փարիզի և Ճապոնիայի (Կոբե) համալսարանների պրոֆեսոր է, ինչպես նաև Սերբիայի գիտությունների և արվեստի ակադեմիայի արտասահմանյան անդամ, Ֆրանկֆուրտի և իտալական (Մեսինա) համալսարանների պատվավոր դոկտոր։ Նա նաև Հայաստանի ԳԱԱ արտասահմանյան անդամ է։ Եվ սա նրա կոչումների ու մրցանակների ամբողջական ցանկը չէ։ Օրինակ՝ 2019 թվականին գիտության և, մասնավորապես, միջուկային ֆիզիկայի զարգացման գործում ունեցած մեծ ավանդի համար Յուրի Հովհաննիսյանը ՀՀ նախագահից ստացել է Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոցի շքանշան։
Յուրի Ցոլակի Հովհաննիսյանը միակ կենդանի գիտնականն է, ում պատվին անվանվել է քիմիական տարրերի պարբերական համակարգի տարր։ Թող Աստված նրան դեռ երկար տարիների առողջություն տա, և նրա հիմնած գիտական մրցանակը համաշխարհային Նոբելյան մրցանակից ոչ պակաս հեղինակություն ստանա:
Իրինա Գրիգորյան
