Հայաստանի տնտեսությունն այս տարի, հիմնականում արտաքին գործոնների ազդեցության տակ, իր իրական ներուժից մի քանի անգամ ավելի արագ է աճում և տարեվերջին աճը կհասնի 13-14%-ի, ինչը կլինի ամենաբարձր ցուցանիշը 15-20 տարվա ընթացքում։ Միևնույն ժամանակ, բարձր բազայի էֆեկտը տնտեսական իշխանությունների համար աննախադեպ մարտահրավեր կլինի հաջորդ տարվա համար նախատեսված ՀՆԱ-ի 7 տոկոս աճի ցուցանիշը ապահովելու տեսանկյունից: Կառավարությունը հույս ունի խթանել տնտեսական ակտիվությունը կապիտալ ներդրումների կտրուկ աճով։
Այնուամենայնիվ, սա համադարման չէ, քանի որ արտահանմանն ուղղված արդյունաբերությունները պայթում են ազգային արժույթի` դրամի նկատմամբ դոլարի կտրուկ արժեզրկման և ներկայիս աճի տեմպերը խթանող արտաքին գործոնների պատճառով (գումարի, կապիտալի և մարդկանց ներհոսք հիմնականում Ռուսաստանից) կայուն չեն, ցանկացած պահի կարող են թուլանալ կամ անհետանալ։
Ինչպես գումար աշխատել ճգնաժամի պայմաններում
Մինչ աշխարհի մեծ մասը տուժում է ուկրաինական ճգնաժամից և Ռուսաստանի ու Արևմուտքի միջև աճող տնտեսական առճակատումից, առանձին պետություններ փորձում են շահել: Դրանց թվում է Հայաստանը, ուր տեղափոխվել են տասնյակ հազարավոր ռուսներ։ Կտրուկ աճել է նաև Ռուսաստանի հետ ապրանքաշրջանառությունը, ինչին նպաստել են Մոսկվայի նկատմամբ կիրառվող արևմտյան պատժամիջոցները, հատկապես ռուսական շուկա ապրանքների ներմուծման հետ կապված։
Հայաստանի տնտեսության համար դրական ազդեցությունն իսկապես տպավորիչ է։ 2022 թվականի հունվար-հոկտեմբեր ամիսներին տնտեսական ակտիվությունն աճել է 14,5%-ով՝ 2008 թվականի համաշխարհային ֆինանսական ճգնաժամից հետո առաջին անգամ։ 2022 թվականի հունվար-հոկտեմբեր ամիսներին նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի համեմատ Հայաստանի արտաքին առևտրաշրջանառությունն աճել է 66,4%-ով՝ գերազանցելով 10,8 մլրդ դոլարը, արտահանումն աճել է 71,2%-ով, իսկ ներմուծումը՝ 63,5%-ով։ Միայն հոկտեմբեր ամսին, նախորդ տարվա նույն ամսվա համեմատ, արձանագրվել է արտահանման կտրուկ աճ՝ 2,2 անգամ, ինչը փորձագետները պայմանավորում են դեպի Ռուսաստան վերաարտահանման գործոնով։
Ֆինանսների նախարարության տվյալներով՝ 2022 թվականի վերջին Հայաստանի ՀՆԱ-ն կարող է գերազանցել 19 մլրդ դոլարը, մեկ շնչին ընկնող ՀՆԱ-ն՝ 6,5 հազար դոլարը, մեկ շնչին ընկնող ՀՆԱ-ի մասով կարող է գրանցվել 1,8 հազար դոլարի աճ։
Հայաստանի հարկային եկամուտները 2022 թվականին կկազմեն 1 տրիլիոն 920 միլիարդ դրամ (մոտ 4,7 միլիարդ դոլար), ինչը պետական բյուջեով նախատեսվածից առնվազն 75 միլիարդ դրամով ավելի է։ Հաջորդ տարի կանխատեսվում է 2 տրլն 204 մլրդ դրամ (մոտ 5,4 մլրդ դոլար)։
Նման աճը համահունչ է հարկերի բարձրացման սցենարին, որը նախատեսված է կառավարության 2021-2026 թվականների գործունեության ծրագրով։ Կառավարությունը նախատեսում է մինչև 2026 թվականը հասնել ՀՆԱ հարկերի 25%-ը գերազանցող մակարդակի հասնել։
Հայաստանի տնտեսության համար ոսկե տարին վստահություն է ներշնչել իշխանություններին հաջորդ տարվա համար ավելի համարձակ ծրագրեր կազմելու համար։ 2023 թվականին կառավարությունը նախատեսել է պետբյուջեի ծախսային մասը հասցնել ավելի քան 6,4 միլիարդ դոլարի։ Ֆինանսների նախարար Տիգրան Խաչատրյանը վերջերս խորհրդարանում հայտարարեց, որ սա երկրի պատմության մեջ ամենամեծ բյուջեն է։ Ամենաշատ ծախսերը նախատեսված են սոցիալական ոլորտում՝ ավելի քան 25 տոկոս, որին հաջորդում է պաշտպանությունը (1,23 մլրդ դոլար)։ Լեռնային Ղարաբաղը կստանա նույն օգնությունը, ինչ այս տարի՝ 144 մլրդ դրամ (մոտ 370 մլն դոլար)։
Տնտեսական աճը կանխատեսվում է 7 տոկոս, ինչը Հայաստանի գործող կառավարության նպատակն է առաջիկա մի քանի տարիներին։ Կառավարության հնգամյա ծրագրում այս թիվը նշված է որպես նվազագույն ցուցանիշ, իսկ առավելագույնը 9 տոկոսն է։ Ընդ որում, դրան հասնելու համար անհրաժեշտ են «բարենպաստ պայմաններ»։
Հատկանշական է, որ ՀՀ կառավարությունը նախատեսում է 49 տոկոսով ավելացնել կապիտալ ծախսերը, ինչը 2023 թվականին աճի ներկայիս տեմպերը պահպանելու իշխանությունների հիմնական գործիքն է։ Կապիտալ ներդրումները կհասնեն ՀՆԱ-ի 5,9 տոկոսին, ինչը 1,5 տոկոսով ավելի է այս տարվա համեմատ։ Հետաքրքրական է նաև, որ, ըստ ֆինանսների նախարարության, կապիտալ ծախսերի ¾-ն ուղղվելու է պաշտպանական և անվտանգության ենթակառուցվածքների ֆինանսավորմանը։
Անվտանգությունը, ներառյալ ֆիսկալ, դրամավարկային և քաղաքական կայունությունը, տնտեսական զարգացման կարևորագույն հենասյունն է։
«Այս առումով անվտանգության ոլորտում ներդրումները շատ կարևոր են։ Ի վերջո, անվտանգության նկատմամբ վստահության բարձրացումը կնպաստի տնտեսական աճին, որը կառավարությունը ձգտում է պահպանել ներկայիս մակարդակում», – կարծում է ՀՀ ֆինանսների նախարար Տիգրան Խաչատրյանը։
Տնտեսությունը «հոլանդական հիվանդությա՞մբ» է տառապում
Ռուս միգրանտների ժամանման հետ մեկտեղ Ռուսաստանից միլիարդավոր դոլարների ներհոսքով Հայաստանում տնտեսական բումի հետ մեկտեղ, Հայաստանի տնտեսությունում խորը խնդիրներ կան։ Տնտեսության այն ոլորտները, որոնք աշխատում են արտահանման ուղղությամբ, մասնավորապես՝ մշակող արդյունաբերությունը, հանքարդյունաբերությունը, տեղեկատվական տեխնոլոգիաները, մեծ վնասներ են կրում։ Դոլարի ու եվրոյի արժեզրկման պատճառով դրանց արտադրանքը կորցնում է մրցունակությունը արտաքին շուկաներում։ Արդեն մի քանի փոքր ՏՏ ընկերություններ փակվել են, մյուսները սառեցրել են իրենց ծրագրած ներդրումները։ Հայաստանի տնտեսությունում կան ուժեղ աղավաղումներ, իրականում շատ նման «հոլանդական հիվանդության» նախանշաններին։
Ճիշտ է, Հայաստանում տիրող իրավիճակը ամբողջովին չի արտացոլում այն տնտեսական սարսափի բոլոր նշանները, որոնք ապրեց Հոլանդիան 20-րդ դարի կեսերին, երբ երկրի արժույթի ամրապնդումը բացասաբար ազդեց տնտեսության վրա՝ հումքային ոլորտում մատակարարման աճի պատճառով, սակայն իրավիճակը նման է, ասում է «Մանթաշյանց» գործարարների միության նախագահ Վահրամ Միրաքյանը։
«Հայաստանում գազի հանքավայր չի հայտնաբերվել, բայց իրավիճակը նման է նրանով, որ մեծ քանակությամբ արտարժույթ սկսեց հոսել երկիր, ինչի արդյունքում դրամը (Հայաստանի ազգային արժույթը – խմբ.) սկսեց ամրապնդվել, կրելով «հոլանդական հիվանդության» բոլոր նշանները՝ ապրանքներ կամ ծառայություններ արտահանող ընկերությունների կրած վնասներ, ավելի փոքր ու թույլ ընկերությունների փակում և այլն։ Փոխարենը աճում է սպասարկման ոլորտը և բանկերը», – կարծում Միրաքյանը, ում խոսքերը հաստատում է պաշտոնական վիճակագրությունը։
Ինը ամիսների ընթացքում դեպի Հայաստան մասնավոր տրանսֆերտների ծավալը կազմել է 3,5 մլրդ դոլար, որից 2 մլրդ-ը՝ Ռուսաստանից։ Արժույթի նման ներհոսքը մեծ իրարանցում է առաջացրել բանկային հատվածում, որն այժմ բառացիորեն լողում է փողի մեջ։ Դեպի երկիր փողի ներհոսքի կամ երկրից դուրս արտահոսքի հետևանքով առաջացած գործարքները (վերջին 9 ամիսների ընթացքում երկրից դուրս է եկել ավելի քան 1,5 միլիարդ դոլար) կտրուկ ավելացրել են բանկային հատվածի իրացվելիությունը։ Բանկերի մաքուր շահույթն այս տարվա հունվար-սեպտեմբեր ամիսներին կազմել է մոտ 500 մլն դոլար։ Բոլոր առումներով սա Հայաստանի բանկերի համար ռեկորդային ցուցանիշ է անկախության ձեռքբերումից ի վեր։
Քանի որ այս տնտեսական հավասարման մեջ չափազանց շատ անհայտներ կան, դժվար է կանխատեսել, թե որքան արտաքին գործոնները կաշխատեն Հայաստանի տնտեսության աճի համար։ Ակնհայտ է մեկ բան, որ հնարավոր չի լինի ճգնաժամի վրա անհոգ ու երկար ժամանակ գումար աշխատել։ Հետագայում ամեն բան կարող է փոխվել, երբ երկիր ներհոսքի նվազման պատճառով դոլարը հետ շահի իր դիրքերը, և դրամը թուլանա։
«Սա կբերի տնտեսության փլուզման։ Գործընթացն արդեն սկսվել է, ՏՏ ոլորտի շատ ընկերություններ դադարեցրել են իրենց զարգացման ծրագրերը, շատ արտահանող ընկերություններ սառեցրել են իրենց ծրագրերը, շատ ներդրումային ծրագրեր կասեցվել են բարձր արժեքի պատճառով և այլն։ Այսինքն՝ կարող է գալ մի պահ, երբ արտաքին «աղբյուրը» կանհետանա կամ կթուլանա տեղի արտադրական հզորությունների հետ մեկտեղ», – ասել է Միրաքյանը։
Բանկերը չեն վարկավորում տնտեսությունը
Ռուսաստանից միլիարդավոր դոլարների ներհոսքը ռուս միգրանտների ժամանման հետ մեկտեղ այնքան է մեծացրել բանկային հատվածի իրացվելիությունը, որ այն գործնականում հետաքրքրություն չի ցուցաբերում տնտեսության իրական հատվածում ցածր շահույթով ներդրումների նկատմամբ։
Ներկայումս Հայաստանն այնքան է լցված իրացվելիությամբ, որ պետական դրամի եկամտաբերության կորը շատ ավելի բարձր է, քան դեպոզիտի տոկոսադրույքը։ Այս իրավիճակում բանկերը բնակչությանը կամ ձեռնարկություններին վարկ տրամադրելու դրդապատճառ չունեն, քանի որ դրանք (բանկերը) պարզապես էժան գումար են ստանում ռուսներից և կարող են ներդրումներ կատարել Հայաստանի պետական պարտատոմսերում՝ ավելի լավ եկամտաբերությամբ և ցածր ռիսկով։
Փորձագետները, սակայն, սխալ են համարում Կենտրոնական բանկի և կառավարության իներտ դիրքորոշումը առևտրային բանկերի քաղաքականության նկատմամբ, որոնք փաստացի անտարբեր են տնտեսության նկատմամբ և չեն ցանկանում վարկավորել այն։
Ամենակարևորը, ինչպես համարում է «ArmInfo» լրատվական գործակալության գլխավոր տնօրեն Էմանուիլ Մկրտչյանը, բանկերին ստիպելն է վարկավորել տնտեսությունը։ Ելնելով այս տարվա 9 ամիսների արդյունքներից՝ թվերը ծիծաղելի են։ Վարկերի աճը կազմում է 3%, որից 2%-ը հիփոթեքային է, իսկ մնացածը մեծապես կապված է գոյություն ունեցող վարկերի վերաֆինանսավորման հետ։
«Այստեղ պետք է աշխատել Կենտրոնական բանկի հետ, քանի որ բանկերը այժմ նստած են «հեշտ փողի» վրա, վաստակում են գործարքների, Ռուսաստանից Հայաստան դրամական փոխանցումների հաշվին», – օրերս VERELQ-ի հետ հարցազրույցում ասել էր Էմանուիլ Մկրտչյանը։
Հայկ Գրիգորյան
