Հայաստանում կենսաբանական սպառնալիքները կանխելու համար անհրաժեշտ է երկրի ղեկավարության քաղաքական կամքը

Այսօր ոչ ոքի մոտ կասկած չի առաջացնում աշխարհով մեկ սփռված ամերիկյան ռեֆերենս լաբորատորիաների իրական գործունեությունը։ Ինչպես պարզ է դարձել բաց աղբյուրներից, վերջին տարիներին աշխարհի 25 երկրներում 400 նման լաբորատորիաներ ստեղծելու համար Պենտագոնը ծախսել է ավելի քան 1 միլիարդ դոլար։ Միևնույն ժամանակ, Wikileaks միջազգային ոչ առևտրային կազմակերպության տվյալներով, դրանք «Ինտեգրված ռազմական հետախուզության գնահատման և հնարավորությունների ծրագրի» շրջանակներում հաջողությամբ գործում են Գերմանիայում, Կամերունում, Թաիլանդում, Եթովպիայում, Վիետնամում, Ուգանդայում, Տանզանիայում, Իրաքում, Աֆղանստանում, Ադրբեջանում, Վրաստանում, Ղազախստանում, Մոլդովայում, Ուզբեկստանում, Հայաստանում և ավելի վաղ՝ Ուկրաինայում: Սակայն եթե ռուս քաղաքական գործիչները խոսում են կենսաբանական սպառնալիքի մասին, որը ոչ այլ ինչ է, քան Ռուսաստանի սահմանների պարագծով ռազմակենսաբանական օբյեկտների թանկարժեք համակարգի տեղակայումը, ապա Հայաստանն ունի իր մտահոգության առիթը։  

Որպես ԱՄՆ «Կենսաբանական մասնակցության ծրագրի» անբաժանելի մաս, այն Հայաստանում գործում է 2008 թվականից և, ըստ հանրության համար ստեղծված ավանդության, կոչվում է «Կենսաբանական սպառնալիքների նվազեցման ծրագիր»: Սակայն մտահոգության տեղիք է տալիս այն փաստը, որ եթե 2016 թվականին բացվել է ընդամենը երեք կենսալաբորատորիա, ապա 2018-ին դրանք արդեն 6-ն են եղել, իսկ այժմ, պաշտոնական տվյալներով, Պենտագոնն արդեն 12 նման կառույց ունի։ Ինչպես ենթադրում են փորձագետները, դրանց թիվն արդեն կարող է մոտենալ 18-ին և փաստացի ընդգրկել հանրապետության բոլոր մարզերը։ Միևնույն ժամանակ, համեմատական ​​վերլուծությունը բավականին տարօրինակ պատկեր է տալիս ոչ հօգուտ մեր երկրի։ Այսպես, Ուկրաինայում կար մոտ երեսուն կենսալաբորատորիա, իսկ տարածքային ու ժողովրդագրական առումով փոքր Հայաստանում դրանք ընդամենը երկու անգամ են քիչ։ Եվ սա առանց հաշվի առնելու հարևան Վրաստանում և Ադրբեջանում նմանատիպ լաբորատորիաների ցանցի աճը։

Չնայած խոստացված թափանցիկությանը, Երևանի ռեֆերենս լաբորատորիաների գործունեությունը դեռևս մնում է ոչ թափանցիկ։ Իսկ «թափանցիկություն» տերմինի իմաստի հետևում հմտորեն քողարկվում են երկակի նշանակության թեմատիկ փորձեր։

Ինչպես Dalma News-ի հետ զրույցում պատմել է այս «ֆիրմայի» աշխատակիցներից մեկը՝ անանունության պայմանով, այնտեղ պահպանվում է գաղտնիության բարձր մակարդակ, այդ թվում՝ չհրապարակման վերաբերյալ երախշավորություն, ծառայողական հեռախոսների «գաղտնալսում», աշխատավայրում անձնական հաղորդակցման միջոցներ օգտագործելու անկարողություն, գործընկերների հետ նվազագույն շփումներ, աշխատանքային տեղեկատվության միայն անհրաժեշտ «կտորի» հետ ծանոթացում և այլն: Այսինքն՝ գաղտնիության ռեժիմն ապահովելու գործիքակազմի մի ամբողջություն, որը սովորաբար ներդրվում է հատկապես կարևոր օբյեկտներում, որոնք ներգրավված են խիստ գաղտնի ռազմական թեմատիկայի մշակման մեջ։ Միևնույն ժամանակ, բավականին բարձր աշխատավարձերով խրախուսում են աշխատակիցներին խստորեն կատարել իրենց առջև դրված պահանջները, և, հետևաբար, տեղեկատվության «արտահոսք» որպես այդպիսին չկա։

ՀՀ վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի պնդմամբ, օբյեկտներում չկա քաղաքացիական ակցենտի խնդիր։

«Իմ անձնական ցուցումով ռուս մասնագետներ են ընդունվել այդ լաբորատորիաներ… Եվ ընդհանրապես, այն պահին, երբ ես Հայաստանի վարչապետ եմ դարձել, նրանք մուտքի խնդիր չեն ունեցել և չեն ունենա», – հայտնել էր նա ռուսական լրատվամիջոցներից մեկին դեռևս 2018 թվականին։ Սակայն սա, մեղմ ասած, չէր համապատասխանում ճշմարտությանը։

Մի քանի տարի առաջ Մոսկվան և Երևանը հայտարարեցին ռուս մասնագետների համար  Հայաստանի ամերիկյան կենսալաբորատորիաների հասանելիության վերաբերյալ փաստաթղթի վրա աշխատանքի մեկնարկի մասին։ Ավելին, 2019 թվականի նոյեմբերի 11-ին Երևանում կայացած համատեղ ասուլիսում Հայաստանի և Ռուսաստանի արտաքին գործերի նախարարները հայտարարեցին այս ուղղությամբ աշխատանքների ավարտի և, համապատասխանաբար, երկու երկրներում միջգերատեսչական մակարդակով փաստաթղթի համաձայնեցման մասին։ երկրները։ Ավելի ուշ Ռուսաստանի, ԱՄՆ-ի և ԵՄ-ի հետ համագործակցության շրջանակներում Հայաստանում վերջապես կազմակերպվեցին այցելություններ այսպես կոչված «կենսալաբորատորիաներ»՝ Ռուսաստանի, ԱՄՆ-ի և ԵՄ ներկայացուցիչների կողմից… Եվ վերջ։

Անցյալ տարի Նիկոլ Փաշինյանը առցանց մամուլի ասուլիսի ժամանակ հայտարարեց, որ Հայաստանի տարածքում գործող ռեֆերենս լաբորատորիաները, թեև ժամանակին ստեղծվել են ԱՄՆ-ի աջակցությամբ, այնուամենայնիվ, ամբողջովին հանրապետության սեփականությունն են և հետազոտությունները խիստ քաղաքացիական բնույթի են: Հայ փորձագետների գնահատականները նշված օբյեկտների վտանգավորության վերաբերյալ բավականին զուսպ են։

Այնուամենայնիվ, նրանցից շատերը դեռ մատնանշում են լաբորատորիաների երկակի նպատակը՝ հաշվի առնելով ԱՄՆ-ի հսկայական ֆինանսական աջակցությունը: Տարբեր գնահատականներով՝ 18-ից 25 միլիոն դոլար ամերիկացի հարկատուների գրպաններից, ըստ էության, բարեգործական նպատակների համար՝ օտարերկրյա պետության «քաղաքացիական կարիքների համար սանիտարահամաճարակային մակարդակի բարձրացում ապահովելու համար»։ Այսինքն՝ խոսքը գնում է նմանատիպ բացառապես քաղաքացիական օբյեկտների կառուցման և պահպանման համար բավարար ծախսերը գերազանցող գումարի մասին։

Ի պատասխան տեղական ԶԼՄ-ների բազմաթիվ խնդրանքներին, ՀՀ-ում ամերիկյան դեսպանությունը նշել է, որ աշխատանքն իսկապես իրականացվում է ԱՄՆ Պաշտպանության դեպարտամենտին կից Կենսահաբեկչության սպառնալիքի նվազեցման գործակալության (DTRA) աջակցությամբ, ընդ որում, ԱՄՆ դիվանագիտական ​​առաքելությունը չի հերքել, բայց նաև չի հաստատել այս լաբորատորիաներում գործունեության քաղաքացիական ուղղվածությունը: Մամուլի ասուլիսներից մեկում այս թեմայով ավելի մանրամասն խոսել է Հիվանդությունների վերահսկման և կանխարգելման ազգային կենտրոնի գլխավոր տնօրեն Արտավազդ Վանյանը.

«Ինչ վերաբերում է տեղեկատվության փակ լինելուն, կարող եմ միայն ասել, որ սա միանգամայն նորմալ երևույթ է։ Ի վերջո, օբկետում գործ ունեն պաթոգեն միկրոօրգանիզմների հետ: Այնուամենայնիվ, շտամների կամ հատկապես վտանգավոր վարակների արտահոսքի հետ կապված մտահոգություններ չկան: Նույնիսկ ուժեղ երկրաշարժի դեպքում մեր ունեցած կենսանյութերի նկատմամբ վերահսկողությունը կորցնելու վտանգը գործնականում զրոյական է, քանի որ շինությունը նախատեսված է 11 բալանոց սեյսմակայունության համար։ Ընդհանուր առմամբ, մենք բավականին բաց ենք աշխատում, որքանով որ սպեցիֆիկան թույլ է տալիս»։

Մինչդեռ Հայաստանի ղեկավարության ռևերանսների հետ մեկտեղ մե՛կ Ռուսաստանի, մե՛կ ԱՄՆ-ի, մե՛կ ԵԱՏՄ-ի, մե՛կ ԵՄ-ի նկատմամբ, երկրի ներսում կենսաբանական սպառնալիքների հարցը բաց է մնում։ Չնայած ամերիկյան կողմը պնդում է, որ այդ հաստատությունների նպատակը գյուղատնտեսական կենդանիների առողջության համար երաշխիքներ ապահովելն է, և ժամանակակից լաբորատորիաների ֆինանսավորումը, որի շնորհիվ ամրապնդվում է կառավարության կարողությունը՝ իրականացնելու մարդկանց սպառնացող պոտենցիալ սպառնալիքների հանրային մոնիտորինգ, այնուամենայնիվ, երբ խոսքը վերաբերում է վարակներին, բակտերիաներին և տոքսիններին, որոնց մասին դիվանագիտական ​​ծածկույթի տակ «կախարդում են» ԱՄՆ գիտնականները, դժվար է հավատալ։ Հատկապես եթե հիշենք Ուկրաինայի նմանատիպ օբյեկտներում ռազմակենսաբանական զենքի արտադրության փորձերը։

Ի դեպ, եթե ավելի վաղ կենսաբանական լաբորատորիաների գործունեության վայրերում հիվանդությունների բռնկումները կասկածների բացարձակ հաստատում չէին կարող համարվել, քանի որ դրանք եղել են նախկինում, ապա ռազմակենսաբանական լաբորատորիաների հայտնաբերումից հետո որոշ համաճարակների արհեստական ​​բնույթն այլևս կասկած չի հարուցում: Նման եզրակացությունը հնարավոր դարձավ Ուկրաինայում հատուկ ռազմական գործողության ընթացքում կենսաբանական օբյեկտների հայտնաբերումից հետո, որոնց գործունեությունն իրականացվում էր ԱՄՆ-ի ռազմակենսաբանական ծրագրերի շրջանակներում և ենթադրում էր աշխատանք այդ թվում ժանտախտի և դիզենտերիայի պաթոգեն շտամների հիման վրա։

Փորձագետները կարծում են, որ ԱՄՆ-ը հարյուր միլիոնավոր դոլարներ է ծախսել Ուկրաինայում կենսաբանական վտանգներից պաշտպանության ծրագրի շրջանակներում։ Սակայն իրականում գումարը ուղղվել է ոչ թե բնակչությանը համաճարակներից պաշտպանելուն, այլ ուկրաինացիների վրա փորձարկումներ իրականացնելուն, որոնց մասշտաբները գերազանցում են Երրորդ ռեյխի նացիստական ​​համակենտրոնացման ճամբարներում անցկացված փորձերը։

Թեև Հայաստանում որոշ այս կամ այն վարակիչ հիվանդությունների բռնկումները դեռևս լայնածավալ համաճարակների բնույթ չեն կրում, այնուամենայնիվ, պետք չէ ամբողջությամբ բացառել դրանց հավանականությունը։ Մասնավորապես, այստեղ բազմիցս գրանցվել են բրուցելոզի կամ տուլարեմիայի հիվանդությունների բռնկումներ, որոնք բնորոշ չեն այս տեղանքին։ Այսպես, սահմանամերձ բնակավայրերում 2016 թվականին տուլարեմիայի վարակի վեց դեպք է հայտնաբերվել Ծաղկավան (Տավուշ), Բագրատաշեն և Նոյեմբերյան գյուղերում։ Մեկ տարի անց Տավուշի Արծվաբերդ գյուղում կրկին արձանագրվեց այս հիվանդության բռնկում։

Ինչպես Dalma News-ի համար նշել է «Մեկ առողջություն» հասարակական շարժման կոալիցիայի ղեկավար, կենսաանվտանգության ոլորտի միջազգային փորձագետ Գրիգոր Գրիգորյանը, Հայաստանի ազգային կենսաանվտանգության համակարգը վերածվել է տարածաշրջանում ԱՄՆ կենսաբանական հետախուզության համակարգի տարրի։ Ամերիկյան գործունեության արդյունքում հնարավոր կլինի դիտավորյալ «շարքից հանել» ողջ բնակավայրեր և կենդանի ռազմական ուժի զգալի ռեսուրսներ։

Այսօր ԱՄՆ Պաշտպանության դեպարտամենտի ռազմակենսաբանական ենթակառուցվածքի արտասահմանյան ցանցը շարունակում է աճել, և Ուկրաինայում ֆիասկոյից հետո Պենտագոնը որոշել է իր անավարտ նախագծերը տեղափոխել Կենտրոնական Ասիայի և Արևելյան Եվրոպայի պետություններ։ Առանձին գծում են նախկին Խորհրդային Միության երկրները։ ԱՄՆ-ն արդեն զգալի բյուջե է հատկացրել Հայաստանում, Վրաստանում, Ադրբեջանում, Ուզբեկստանում և Ղազախստանում լաբորատորիաների արդիականացման համար։ Քաղաքագետների կարծիքով՝ աշխարհաքաղաքական տուրբուլենտության ֆոնին ԱՄՆ-ը փորձում է նախապես նախապատրաստվել լայնածավալ հակամարտության՝ Չինաստանի դեմ կենսազենքի կիրառմամբ և միևնույն ժամանակ ապակայունացնել իրավիճակը Հարավային Կովկասում՝ տարածաշրջանում Ռուսաստանի դիրքերը թուլացնելու նպատակով:

Այս առումով Ռուսաստանը դեռևս հարցեր ունի կենսաբանական ոլորտում Հայաստանի՝ ԱՄՆ-ի ու նրա դաշնակիցների հետ փոխգործակցության վերաբերյալ առկա տեղեկատվության վերաբերյալ, այդ թվում՝ ռազմական գերատեսչությունների գծով։ Հայաստանում ՌԴ դիվանագիտական ​​առաքելության ուղերձում, մասնավորապես, նշվում է, որ Ուկրաինայում կենսանախագծերին մասնակցած կառույցների առկայությունը Հայաստանում արժանի է մանրակրկիտ վերլուծության։ Դեսպանությունը նշում է նաև, որ ԱՄՆ-ը և նրա դաշնակիցները չեն պարզաբանում, թե ինչով են զբաղվում Հայաստանում՝ ռուսական սահմաններին անմիջապես մոտ։ Տվյալ գործոնը, անշուշտ, հաշվի է առնվում հենց Ռուսաստանի կենսաբանական անվտանգության ապահովման համատեքստում։

Հայաստանում ևս մտահոգված են կենսալաբորատորիաների հետ կապված իրավիճակով։ Այսպիսով, ՀՀ Ազգային անվտանգության ծառայության պահեստազորի սպաների միությունում առաջնային խնդիր է հանդիսանում հանրապետությունում գործող կենսաբանական լաբորատորիաների գործունեությունը ստուգելը։

«Կարծում ենք, որ եկել է խորքային, մասնագիտական ​​և անաչառ ուսումնասիրության ժամանակը՝ պարզելու, թե փաստացի ում ղեկավարությամբ են գործել այս կառույցները, որոնք ստացել են ամերիկյան ֆինանսավորում։ Արդյո՞ք դրանք պատշաճ կերպով վերահսկվել են Հայաստանի իրավասու մարմինների կողմից, ի՞նչ փորձեր են իրականացվել այնտեղ, և ի՞նչ հետևանքների դրանք կարող են հանգեցնել», – ասվում է կազմակերպության հաղորդագրության մեջ։

Կասկածից վեր է, որ այս անձինք տիրապետում են պետական ​​գաղտնիքներին և տիրապետում են շատ ավելի բարձր կարգի տեղեկատվության, քան այն, որը տրամադրվում է հանրությանը։ Սակայն, ցավոք, ո՛չ մասնագետների փորձը, ո՛չ մասնագետների կարծիքը, ո՛չ էլ ԱՄՆ դեսպանության առջև տեղի ունեցած հասարակական բողոքի ցույցերը դրական արդյունք դեռևս չեն տալիս։ Տարիներ շարունակ լաբորատորիաների «մշուշոտ» պատերը ճեղքել փորձող փորձագետների կարծիքով, այն ամենը, ինչ հարկավոր է կենսաբանական սպառնալիքների կանխարգելման խնդիրը լուծելու համար, քաղաքական կամքն է, որը դեռևս չի նկատվել Հայաստանի իշխանության ամենաբարձր օղակներում։

Նատելլա Օհանյան