Նոյեմբերի 23-ին Երևանում ամենաբարձր մակարդակով անցկացված Հավաքական անվտանգության պայմանագրի կազմակերպության գագաթնաժողովը պահակախմբի յուրատեսակ փոփոխություն դարձավ, քանի որ ռոտացիոն սկզբունքի համաձայն՝ 2023 թվականի հունվարի 1-ից գլխավոր քարտուղարի պարտականությունները կատարելու է Ղազախստանի Հանրապետության ներկայացուցիչ Իմանգալի Տասմագամբետովը, իսկ նոր միջնստաշրջանային ժամանակահատվածում նախագահությունը Հայաստանից կանցնի Բելառուսին։ Բացի այդ, երևանյան հանդիպումներով ամփոփվեց կառույցի կրկնակի տարեդարձի տարին, այն է՝ ՀԱՊԿ-ի ստեղծման 20-ամյակը և Հավաքական անվտանգության պայմանագրի 30-ամյակը։
Ընթացիկ հանդիպումների հագեցած օրակարգը ներառում էր ԱԳ նախարարների խորհրդի, պաշտպանության նախարարների խորհրդի և անվտանգության խորհրդի քարտուղարների կոմիտեի համատեղ նիստ, ինչպես նաև ՀԱՊԿ Հավաքական անվտանգության խորհրդի (ՀԱԽ) նիստ, որին ՀՀ վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի գլխավորությամբ՝ մասնակցել են նախագահներ Վլադիմիր Պուտինը (Ռուսաստան), Ալեքսանդր Լուկաշենկոն (Բելառուս), Կասիմ-Ժոմարտ Տոկաևը (Ղազախստան), Սադիր Ժապարովը (Ղրղզստան), Էմոմալի Ռահմոնը (Տաջիկստան) և ՀԱՊԿ գործող գլխավոր քարտուղար Ստանիսլավ Զասը:
Եթե ընդլայնված կազմով հանդիպմանը քննարկվել են ՀԱՊԿ հավաքական անվտանգության տարածաշրջանում ռազմաքաղաքական իրավիճակը, միջազգային և տարածաշրջանային անվտանգության ճարտարապետության ամրապնդման հարցեր, նացիզմը, նեոնացիզմը, ծայրահեղականությունը, շովինիզմը և այլատյացության բոլոր ձևերը փառաբանելու փորձերը դատապարտող հայտարարությունները, ապա ՀԱԽ նիստին ՀԱՊԿ երկրների ղեկավարները քննարկել են այս կառույցի արդյունավետության բարձրացմանն ուղղված մի շարք առանցքային փաստաթղթեր, այդ թվում՝ ռադիացիոն, քիմիական, կենսաբանական պաշտպանության և բժշկական ապահովման համատեղ ձևավորման, խաղաղապահ ուժերին ժամանակակից սպառազինությամբ, ռազմական և հատուկ տեխնիկայով զինելու հարցեր։
Զգալի ուշադրություն է դարձվել օպերատիվ-կանխարգելիչ համալիր միջոցառումների «Նայոմնիկ» համալիրին «տարածաշրջանային հակաահաբեկչական գործողության» կարգավիճակ տալուն։ Երևանյան օրակարգում սկզբունքորեն որևէ նոր բան չկար։
Ինչպես նախորդ հանդիպումներում, ներկայիս ձևաչափով էլ ավելի մեծ ուշադրություն է դարձվել Աֆղանստանին, որը հանդիսանում է ՀԱՊԿ անդամ երկրների տարածք զինված խմբավորումների ներթափանցման հիմնական արտաքին սպառնալիքի գործոններից մեկը։ Այլ մարտահրավերների թվում է նաև ՀԱՊԿ պատասխանատվության գոտու շուրջ ՆԱՏՕ-ի երկրների ակտիվացումը, որը վերջերս սկսել է հիբրիդային սպառնալիքների բնույթ ստանալ։
Միջոցառման մասնակիցների խոսքով՝ այս տարին հեշտ չէր և կառույցի աշխատանքում որոշակի ճշգրտումներ էին պահանջվում։ Ռազմական հակամարտություններն ու բախումները այսօր ազդում են նախկին ԽՍՀՄ գրեթե բոլոր երկրների և, համապատասխանաբար, ՀԱՊԿ անդամ երկրների վրա։ Դրանք Ղրղզստանի և Տաջիկստանի միջև հին հակամարտության մխացող օջախներն են՝ երկրների, որոնց 984 կմ ընդհանուր սահմանի կեսը դեռևս սահմանագծված չէ: Դա ռուսական հատուկ ռազմական գործողությունն է Ուկրաինայում։ Դա ներքաղաքական ճգնաժամն է Ղազախստանում, որտեղ հետխորհրդային պատմության մեջ առաջին անգամ խաղաղապահ ուժեր կիրառվեցին անվտանգության ընդհանուր տարածքի անդամ երկրներից մեկի տարածքում։ Եվ, իհարկե, Հայաստանի հետ սահմանին Ադրբեջանի կողմից շարունակվող լարվածության աճը։
Մասնավորապես, Երևանում քաղաքական վերնախավի կամ, ինչպես մամուլն է անվանում, ՀԱՊԿ երկրներից քաղաքական դեսանտի հանդիպման նախօրեին, ադրբեջանական զինուժը կրկին գնդակոծեց հայկական դիրքերը։ Ելնելով վերջին երկու տարիներին ստեղծված իրավիճակից՝ պաշտոնական Երևանը որոշակի հույսեր էր կապում իր դաշնակիցների հետ։ Մասնավորապես, ակնկալվում էր հստակ քաղաքական գնահատական հայ-ադրբեջանական սահմանին սեպտեմբերյան էսկալացիայի և Ադրբեջանի ագրեսիվ գործողություններից հետո Հայաստանի տարածքային ամբողջականության վերականգնման «ճանապարհային քարտեզի» ընդունման վերաբերյալ, ինչը հանգեցրեց հայկական տարածքների մի մասի օկուպացմանը։
«Խոսքը, մասնավորապես, 2021 թվականի մայիսի 11-ին, նոյեմբերի 14-ին և 2022 թվականի սեպտեմբերի 13-ին սահմանին տեղի ունեցած միջադեպերի մասին է, որոնց արդյունքում Ադրբեջանը «օկուպացրել» է մոտ 140 քառ. կմ հայկական տարածք։ Հայաստանը ՀԱՊԿ ՀԱԽ որոշմամբ առաջարկում է արագացնել ադրբեջանական կողմի հետ անհրաժեշտ քաղաքական և դիվանագիտական աշխատանքը՝ ուղղված ադրբեջանական զորքերի անհապաղ և անվերապահ դուրսբերմանը Հայաստանի Հանրապետության ինքնիշխան տարածքից իրենց սկզբնական դիրքեր՝ 2021 թ. մայիսի 11-ի դրությամբ, – իր ելույթում ընդգծեց Նիկոլ Փաշինյանը: – Ցավոք սրտի, տխրեցնում է այն փաստը, որ Հայաստանի անդամակցությունը ՀԱՊԿ-ին չզսպեց Ադրբեջանին ագրեսիվ գործողություններից, և, ըստ էության, մինչ այսօր մենք չենք կարողացել որոշում կայացնել ՀԱՊԿ-ի՝ Հայաստանի դեմ Ադրբեջանի ագրեսիային արձագանքի վերաբերյալ։ Այս փաստերը ահռելի վնաս են հասցնում ՀԱՊԿ-ի համբավին թե՛ մեր երկրի ներսում, թե՛ դրանից դուրս, և ես սա գնահատում եմ որպես ՀԱՊԿ-ում Հայաստանի նախագահության հիմանական ձախողում։ Ի դեպ, նույնը կարող եմ ասել Ղրղզստանի և Տաջիկստանի սահմանին տիրող իրավիճակի սրման մասին։ Միևնույն ժամանակ, պետք է նշեմ նաև մեր հաջող գործողությունները, մասնավորապես ՀԱՊԿ-ի օպերատիվ արձագանքը Ղազախստանի նախագահի՝ այս տարվա հունվարին իրենց երկրում օրինականության և կարգուկանոնի վերականգնման հարցում աջակցելու դիմումին։ Այս դեպքում մենք խնդիրը լուծեցինք մեկ գիշերվա ընթացքում, ինչը թույլ տվեց Ղազախստանին խուսափել ներքին քաոսից: Հուսով եմ, որ մեզ կհաջողվի համաձայնեցնել մեր դաշնակցային մոտեցումները և հասնել արդիական հարցերի շուրջ համակարգված կոլեկտիվ փոխգործակցության»։
Նույն օրը երկկողմ բանակցություններ տեղի ունեցան Հայաստանի վարչապետի և Ռուսաստանի Դաշնության նախագահի միջև։ Ինչպես հայտնեց Վլադիմիր Պուտինը, Նիկոլ Փաշինյանի հետ քննարկել է տրանսպորտային զարկերակների ապաշրջափակումը։
«Երբ հանդիպեցինք, մեքենայով էինք գնում, քննարկում էինք տարածաշրջանային բնույթի հարցեր, այդ թվում՝ տարածաշրջանում կարգավորման հարցեր, խոսում էինք տրանսպորտային զարկերակների ապաշրջափակման մասին։ Ես շատ ուրախ եմ, որ այսօրվա միջոցառումների շրջանակներում նաև երկկողմ հանդիպում անցկացնելու հնարավորություն կա», – նշել է ՌԴ ղեկավարը՝ շնորհավորելով Փաշինյանին ՀԱՊԿ նախագահության հաջող ավարտի կապակցությամբ։
ՌԴ ղեկավարն ընդգծել է, որ Հայաստանն աշխատում էր շատ բարձր մակարդակով, թեև «հազվադեպ է հաջողվում բոլոր հարցերի շուրջ համաձայնության գալ, սակայն ընդհանուր առմամբ աշխատանքը շատ ինտենսիվ ու օգտակար է եղել»։
Ընդլայնված և նեղ կազմով 12 ժամ տևած բանակցություններից հետո ընդունվել են ներկայացված և նախնական խորհրդակցություններով անցած տասնյոթ փաստաթղթերից տասնհինգը։ Եվս երկու` ՀԱՊԿ ճգնաժամային արձագանքման համակարգին և Հայաստանի Հանրապետությանը օժանդակություն ցուցաբերելու համատեղ միջոցառումներին վերաբերող փաստաթղթերը ուղարկվել են լրացուցիչ մշակման։
Եվ չնայած, ըստ ՀԱՊԿ գլխավոր քարտուղարի, երկու փաստաթղթերն էլ՝ Հռչակագիրը և Հայաստանին աջակցություն ցուցաբերելու մասին փաստաթուղթը «պատրաստվածության բարձր աստիճանի վրա են, և ստեղծված բարդ իրավիճակում մի շարք միջոցառումների շուրջ համաձայնություններ են ձեռք բերված՝ կապված հայ-ադրբեջանական սահմանին տիրող լարվածության հետ», այնուամենայնիվ, դրանք պետք է վերջնական տեսքի բերվեն և սրբագրվեն։ Այսպիսով, չնայած ընդհանուր լավատեսական տրամադրություններին և ձեռք բերված պայմանավորվածությունների մասին հայտարարություններին, հայկական կողմի համար երկու առաջնահերթ դիրքորոշումներ մնացին առանց վերջնական որոշման։
Բնականաբար, անմիջապես հայտնվեցին ինչպես ռուս, այնպես էլ հայ քաղաքագետների մեկնաբանություններն ու կարծիքները, որոնք նշեցին, որ չհաջողվեց թաքցնել դաշնակիցների հակասությունները, իսկ Հայաստանը կարող է ՀԱՊԿ-ից դուրս գալու թեկնածու դառնալ:
«Ռուսաստանը, ինչպես նախկինում, կշարունակի աջակցել Երևանի և Բաքվի միջև հարաբերությունների կարգավորմանը։ Այո, որոշակի տարաձայնություններ կան որոշ կետերի շուրջ, որոնք իսկապես թույլ չտվեցին կազմակերպել երկու փաստաթղթերի ստորագրումը, սակայն դա ոչ մի կերպ չի վտանգում ՀԱՊԿ-ի գոյությունը», – նշել է ՌԴ նախագահի մամուլի քարտուղար Դմիտրի Պեսկովը։
Նույն տեսակետը կիսում են Հայաստանում: Նույնիսկ նիստերի օրը փախուստի մեջ գտնվող ռուս լիբերալների, ուկրաինացի բենդերականների և տեղի ուլտրաազգայնականների՝ ՀԱՊԿ-ի դեմ Երևանում անցկացրած սակավաթիվ հանրահավաքը եղանակ չփոխեց, քանի որ նրանց տրամադրությունները Հայաստանում գերիշխող չեն: Իսկ երկրի իշխանությունները քաջ գիտակցում են, որ ինչ քննադատություն էլ հնչի ՀԱՊԿ-ի հասցեին, այս կազմակերպությանը Հայաստանի անդամակցությունը Ռուսաստանի հետ դաշինքի, հետևաբար՝ անվտանգության երաշխիք է։ Չէ՞ որ տեսանելի ապագայի համար պաշտոնական Երևանի կողմից որևէ այլ «ռազմավարական առաջարկ» չի ստացվել, բացի ֆրանսիացի խորհրդարանականների խորհրդատվական բնույթի բանաձևերից և կոլեկտիվ Արևմուտքի մի քանի «բարեկամների» բանավոր խոստումներից…
«Իհարկե, կարևոր գործոն է Արևմուտքի կողմից Ադրբեջանի քայլերի միանշանակ դատապարտումը։ Օրինակ՝ Ֆրանսիայի Սենատի բանաձևը, որով կոչ է արվում սեփական կառավարությանը ճանաչել Լեռնային Ղարաբաղի անկախությունը։ Սակայն մեծ հաշվով դա ընդամենը թուղթ է, իսկ մեր հողի վրա իրականում աշխատում է Ռուսաստանը։ ՌԴ ԱԴԾ 102-րդ ռազմաբազան և սահմանապահ զորքերը ապահովում են հայ-թուրքական սահմանի անվտանգությունը, իսկ Արցախում գտնվող ռուսական խաղաղապահ զորախումբը՝ Լեռնային Ղարաբաղի խաղաղությունը», – նշեց քաղաքագետ Ռուբեն Մարգարյանը՝ միաժամանակ ընդգծելով, որ Հայաստանի համար քաղաքական ուղենիշների այլընտրանք գոյություն չունի:
Նատելլա Օհանյան
