Dalma News-ը ընթերցողին է ներկայացնում հայրենական և համաշխարհային գիտության զարգացման գործում անգնահատելի ներդրում ունեցած խորհրդային գիտնականների մասին նյութերի շարք: Մեր նյութերի հերոսների գյուտերը, ուսումնասիրությունները և երկար տարիների քրտնաջան աշխատանքը մեկընդմիշտ փոխեցին աշխարհը և պատմության ընթացքը:

Երեք մեծանուն «Կ»-երը՝ Կելդիշը, Կուրչատովը և Կորոլյովը, նախագծել և ստեղծել են միջուկային վահան՝ պաշտպանողական դոկտրինի սկզբունքներին և պահանջներին համապատասխան: Սակայն համեմատաբար քչերը գիտեն մեկ այլ «Ք»-ի՝ Սամվել Քոչարյանցի մասին, առանց որի ԽՍՀՄ-ը չէր կարողանա այդ կարճ ժամկետում վերածվել միջուկային պետության:

Սամվել Քոչարյանցի մասին այսօր էլ քչերը գիտեն, իսկ նրա աշխատանքներին ծանոթ նույնիսկ մասնագետների շրջանակը բավականին նեղ է: Այն ժամանակ, երբ երկիրը միջուկային զենք էր նախագծում, նա գերգաղտնի մարդ էր:

Ս.Գ. Քոչարյանցը (առջևում) հոր` Գրիգորի, մոր` Համասփյուռի և ավագ քույր Լյուսյայի հետ: 1910-ականների լուսանկար Գ.Ս. Քոչարյանցի ընտանեկան արխիվից

Ընտանիքի վեցերորդ երեխան` Սամվել Քոչարյանցը, ծնվել է 1909 թվականին Նոր Բայազետում (այժմ ՝ Գավառ), Սևանի մոտակայքում, որտեղ բնակություն էին հաստատել Բայազետից հրաշքով փրկվածները: Քոչարյանցները ոչ աղքատ էին, ոչ էլ հարուստ. այնուամենայնիվ, երեխաների կրթությանը ծնողները լուրջ էին վերաբերվում:

Դպրոցից հետո Սամվելը սովորելու մեկնեց Մոսկվա՝ Էներգետիկայի ինստիտուտ: Ուսուցիչների և դասընկերների վկայությունների համաձայն` նա ինքնամոռաց սովորել է, առանց դադար վերցնելու ընդունվել է ասպիրանտուրա` միաժամանակ դասավանդելով Տեսական էլեկտրատեխնիկայի ամբիոնում, իսկ պատերազմի առաջին իսկ ամռանը պաշտպանել է իր թեկնածուական թեզը: Սամվելը կարող էր մնալ և դասավանդել համալսարանում, չդառնալ գաղտնի անձ, սակայն ճակատագիրը այլ կերպ դասավորվեց:

1945թ. մայիսը Քոչարյանցի գաղտնի առաքելության սկիզբն էր: Նրան հատուկ առաջադրանքով ուղարկեցին Գերմանիա, որտեղ խորհրդային լավագույն գիտնականների խումբը մանրակրկտորեն ուսումնասիրում էր Ռեյխի միջուկային ծրագրի հետ կապված հասանելի փաստաթղթերը: Թեև գերմանական միջուկային ռեակտորը հապճեպ կերպով դուրս բերվեց Միացյալ Նահանգներ, Քոչարյանցն ու աշխատակիցները պարզեցին մի շարք օգտակար մանրամասներ, որոնց էությունը պարզ էր միայն նեղ մասնագետների համար: Մասնավորապես, ԽՍՀՄ-ում հասկացան, թե ինչու գերմանացիներին չհաջողվեց ստեղծել ինքնապահպանվող միջուկային ռեակցիա, և ինչու է պայթել նրանց առաջին ռեակտորը:

Այս և այլ ուսումնասիրություններ վճռական քայլ դարձան խորհրդային միջուկային զենքի ստեղծման ուղղությամբ, ահռելի ժամանակ և ջանքեր խնայեցին, քանի որ օգնեցին խուսափել այլոց սխալների կրկնությունից: 1947թ. եկավ Քոչարյանցի «Х ժամը». այսուհետև վիճակված էր ողջ կյանքն ապրել «հույժ գաղտնի» կարգավիճակում:

Սամվել Քոչարյանցը (աջ կողմում) ծառայակիցների հետ

Հատուկ առաջադրանքը կատարելուց հետո Քոչարյանցը կարճ ժամանակով վերադարձավ գիտակրթական գործունեությանը. նույն 1947թ. լույս տեսավ նրա «Մագնիսական չափումներ» դասագիրքը, սակայն անմիջապես հետո հրաման եկավ, որով նրան աշխատանքի էին կանչում КБ-11-ում: Այնտեղ Սամվելը հետևյալ բնութագիրն ուներ.

«Սամվել Գրիգորի Քոչարյանցը իր ողջ հմտությունն ու կարողությունը ներդրել է աշխատանքի մեջ՝ բարելավելու ուսումնական գործընթացը և դաստիարակչական գործունեությունը ֆակուլտետում: Էլեկտրոֆիզիկայի ֆակուլտետը իրավացիորեն համարվում է ինստիտուտի լավագույն ֆակուլտետներից մեկը, և դրանում մեծ է Ս.Գ. Քոչարյանցի վաստակը: Նա չափազանց բարեխիղճ և սկզբունքային է իր գործում, պատասխանատու և ուշադիր է ընկերների նկատմամբ»:

Ամեն ինչ նույնիսկ Քոչարյանցի համար էր անսպասելի. ի զարմանս իրեն, իմացավ, որ ընդգրկված է միջուկային ուսումնասիրություններով զբաղվող խմբում: Իհարկե, այս նշանակումը մեծ վստահության արդյունք էր, քանի որ բոլոր ցուցակները անձամբ Ստալինն էր հաստատում, և հրաժարվել նշանակումից անհնար էր:

Ս.Գ. Քոչարյանցը Մոսկվայի Էներգետիկայի ինստիտուտի լաբորատորիայում

Այնուհետև խուլ անտառներում կորած, տեղի բնակիչներից բացի բոլորին անհայտ Սարով գյուղում ստեղծվում է Խորհրդային Միության միջուկային կենտրոնը՝ KB-11 օբյեկտը: Այս կենտրոնը դառնում է աներևակայելի գաղտնի վայր, անհետանում է քարտեզներից, հանվում է կադաստրային հաշվառման բոլոր միավորներից: Փաստաթղթերում այն տարբեր տարիներին տարբեր կերպ է անվանվել. մի ժամանակ նույնիսկ «Կրեմլյով» է կոչվել: Արդյունքում այն դարձավ Արզամաս-16 անունը կրող փակ գիտական ավան: Սամվելը Քոչարյանցը այստեղ անցկացրեց գրեթե 50 տարի:

Ավիացիայի համար միջուկային զինամթերք ստեղծելու առաջին իսկ փորձերը, «մարտավարությունը» և «ռազմավարությունը» համոզիչ կերպով ցույց են տվել, որ այս ոլորտը յուրահատուկ է, և պահանջում է հատուկ տեխնոլոգիաների, ցամաքային և օդային աշխատանքների նոր մոտեցում ցանկացած մանրուքում` առավելագույն պատասխանատվությամբ, հրատապությամբ և գաղտնիությամբ զուգակցված: Ահա թե ինչու Սամվել Քոչարյանցը որոշում կայացրեց միջուկային զենքի ողջ նախագծումն և գործարկումը, ինչպես նաև ավտոմատացման համակարգի բոլոր սարքերի ստեղծումը (որոնց նախագծումը ի սկզբանե վստահված էր երկրի լավագույն ձեռնարկություններին) կենտրոնացնել КБ-ում` աերոդինամիկայի և բալիստիկայի մասնագետների պարտադիր մասնակցությամբ:

Սա հանգեցրեց փորձարարական, արդյունաբերատեխնոլոգիական և հաշվարկանախագծային բազայի արագ և արդյունավետ զարգացմանը և նոր, բարձր որակավորում ունեցող կադրերի ի հայտ գալուն, ինչպես նաև միջուկային զինանոցի որակի, հուսալիության, անվտանգության և արդյունավետության բարձրացմանը:

Մոսկվա, Կրեմլ, 1984թ.. ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի նախագահության նախագահ Նիկոլայ Նիկոլայևիչ Կուզնեցովի կողմից Ս.Գ. Քոչարյանցին երկրորդ «Ոսկե աստղ» մեդալի շնորհումից հետո (լուսանկարում Ս.Գ. Քոչարյանցի ձախ կողմում է. ամենաաջ կողմում Գենադի Սամվելի Քոչարյանցն է)

Արզամաս-16-ում Քոչարյանցը սկսեց աշխատել ավտոմատիկայի համակարգերի գիտակոնստրուկտորական հատվածի պետի պաշտոնում և արագ դարձավ 20 աշխատակից ունեցող բաժնի պետ: 1959թ., արմատական վերակազմավորումից հետո, КБ-11-ը բաժանեցին երկու խոշոր կոնստրուկտորական բյուրոյի` КБ-1` միջուկային արկերի գլխավոր կոնստրուկտոր Ե.Ա. Նեգինի ղեկավարությամբ և КБ-2` միջուկային զինամթերքի գլխավոր կոնստրուկտոր Ս.Գ. Քոչարյանցի գլխավորությամբ: Դա տեղի կունենա մոտ մեկ տասնյակ տարի անց, իսկ այն ժամանակ` 1947թ., Քոչարյանցը այնպես աշխատեց, որ երկու տարի անց արդեն ստացավ իր առաջին Ստալինյան մրցանակը և Լենինի շքանշանը:

Սամվել Քոչարյանցը կրակոտ բնավորություն ուներ, եռանդուն էր և որոշ դեպքերում՝ կատեգորիկ: Այնուամենայնիվ, նա միշտ կողմ էր նախաձեռնություններին և խթանում էր դրանց դրսևորումը: Սամվելի հետ աշխատելը հեշտ չէր, սակայն հետաքրքիր էր. նա բացառիկ բարեխիղճ և պատասխանատու աշխատող էր: Աշխատելիս միշտ ապավինում էր իր թիմին` հիանալի ղեկավարներին և մասնագետներին, որոնց, ի դեպ, ինքն անձամբ էր «աճեցրել», և որոնք անցել էին «Քոչարյանցի դպրոցը»:

Քոչարյանցի աշխատանքի մանրամասներին միայն ընտրյալներն են ծանոթ: Հանրությանը հայտնի է միայն, որ նրա անվան հետ է կապված Խորհրդային բանակի տարբեր զորատեսակների զենքի գրեթե բոլոր համալիրների համար միջուկային մարտական սարքավորման, ըստ էության` իսկական միջուկային զենքի ստեղծում

Քոչարյանցի ղեկավարությամբ և անմիջական մասնակցությամբ մարտական հերթապահության էին դրվել մի քանի սերունդների միջուկային զինատեսակներ, որոնք աստիճանաբար կատարելագործվում էին կրիչների, կառավարման համակարգերի զարգացման հետ մեկտեղ, այդ թվում` հավանական հակառակորդի հակահրթիռային պաշտպանության (ՀՀՊ) համակարգերի հաղթահարման և հրթիռամիջուկային հարձակումից սեփական տարածքը պաշտպանելու նպատակով: Այսօր էլ Քոչարյանցի մշակած` միջուկային զինամթերքով հագեցած համալիրները կիրառվում են:

Սամվել Քոչարյանցի պարգևների թվին կնախանձի ցանկացած գիտնական` Սոցիալիստական աշխատանքի կրկնակի հերոս, Լենինի վեց և Հոկտեմբերյան հեղափոխության շքանշաններ: Գիտության և տեխնիկայի վաստակավոր գործիչ Քոչարյանցը արժանացել է Ստալինյան երեք և Լենինյան մեկ մրցանակի, ինչպես նաև ԽՍՀՄ Պետական մրցանակի:

20-րդ դարի ամենագաղտնի գիտնականներից մեկը` Քոչարյանցը, մեկ անգամ է միայն հարցազրույց տվել՝ 1992 թվականին, մահից հաշված ամիսներ առաջ: Նրա անունը լսել էին և գիտեին ֆիզիկոսները, կոնստրուկտորները և հրթիռաշինարարները, պետության բարձրաստիճան ղեկավարները և նույնիսկ ամերիկյան ԿՀՎ-ի աշխատակիցները, սակայն քչերը գիտեին, թե նա որտեղ է ապրում և որտեղ է լինում: Անձնագրով Մոսկվայի գրանցում ուներ, սակայն հասցեն կեղծ էր. ոչ այդպիսի փողոց, ոչ էլ տուն Մոսկվայում երբևիցե չի եղել: Անձնագրում հատուկ նշում կար, որը պարտավորեցնում էր ԽՍՀՄ-ում ոստիկանության ցանկացած բաժանմունքի ամեն կերպ աջակցել փաստաթղթի տիրոջը և բարձր հարգանք դրսևորել վերջինիս նկատմամբ:

Հայաստանում հաճախ լինելու հնարավորությունից զրկված Քոչարյանցը իր աշխատասենյակը զարդարել էր հայկական այբուբենի գունավոր պաստառով. այն ավելի նկատելի էր, քան գործող գլխավոր քարտուղարի պարտադիր պատկերը:

Քոչարյանցին հուղարկավորեցին հենց նույն Արզամաս-16-ում, իսկ հարազատ Գավառում խորհրդային իշխանության վերջին շրջանում՝ 1987 թվականին, դեռ կենդանության օրոք որպես սոցիալական աշխատանքի կրկնակի հերոս տեղադրեց Քոչարյանցի կիսանդրին:

Ռուբեն Գյուլմիսարյան

 

Կարդացեք նաև.

«Բուրան» եզակի ուղեծրային տիեզերանավը. նախագիծ հայերի զգալի մասնակցությամբ

Իր ժամանակից առաջ ընկած Հովհաննես Ադամյանը. ոչ մի օր առանց գյուտերի, երաժշտության և կտավների

Որպեսզի Մարսի վրա էլ ծառեր ծաղկեն. Նորայր Սիսակյանի տիեզերական կենսաբանությունը