Անցյալ դարի 90-ականների սկզբին Հայաստանում ռուսաց լեզուն սկսեց «հալածվել»՝ ամենուր փակվեցին ռուսական դպրոցները, ռուսերեն դասագրքերը քաոսային կերպով փոխարինվեցին հապճեպ տպագրված հայերեն դասագրքերով, ռուսերենի մասնագետները անգործ մնացին։ Շուտով ռուսերենը դուրս եկավ ստվերից, ու թեև այսօր անգամ ռուսական դպրոցները հանրապետությունում ամբողջությամբ չեն վերականգնվել, ռուսաց լեզվի իմացության մակարդակը Հայաստանում գործնականում ամենաբարձրերից մեկն է հետխորհրդային մի շարք երկրներում:
«Հումանիտար ոլորտում հայ-ռուսական հարաբերությունների արդի հարցերը» թեմայով կլոր սեղանի մասնակիցները, որն անցկացվում էր ԵՊՀ Ռուսագիտության կենտրոնում, խոսեցին Հայաստանում ռուսաց լեզվի ուսումնասիրության ներկա վիճակի մասին։ Տեսաֆորմատով քննարկմանը մասնակցում էին նաև մասնագետներ Ռուսաստանից։
Հայաստանի Հանրապետությունը և Ռուսաստանի Դաշնությունը գտնվում են ընդհանուր մարդասիրական տարածքում այն պահից, երբ Արևելյան Հայաստանը դարձավ Ռուսական կայսրության մաս և հաջորդող մոտ 200 տարիների ընթացքում հայ և ռուս ժողովուրդները գտնվել են սերտ համագործակցության և փոխգործակցության մեջ, և հետխորհրդային մյուս երկրների հետ ձևավորել որոշակի ընդհանուր ոչ միայն հումանիտար, այլև քաղաքակրթական տարածք։ Այս տարածքի լեզուն ռուսերենն է, և այդ պատճառով կարևոր է ուսումնասիրել և պատշաճ կերպով տարածել այն։ Այս մասին իր խոսքում նշեց ԵՊՀ միջազգային հարաբերությունների ֆակուլտետի Ռուսագիտության կենտրոնի տնօրեն, «Ինտեգրացիա և զարգացում» ՀԿ նախագահ, Եվրասիական փորձագիտական ակումբի համակարգող Արամ Սաֆարյանը։
Նրա խոսքով, դրանով խթանում ենք Հայաստանի և Ռուսաստանի միջև ռազմավարական դաշինքի ամրապնդմանը և խորացմանը։
«Պետք է անընդհատ աշխատենք մեր դպրոցներում և համալսարաններում ռուսաց լեզվի ուսուցումը բարելավելու ուղղությամբ, քանի որ կյանքն ինքնին նոր խնդիրներ է դնում մեր պետություններին և հասարակություններին առջև: Այդ խնդիրներից մեկը կրթական չափորոշիչների համապատասխանեցումն է մեր երկրների ինտեգրման գործընթացում, որը տարեցտարի նոր թափ է ստանում։ Տասնյակ հազարավոր մեր համաքաղաքացիներ այսօր աշխատանքային միգրանտներ են Ռուսաստանի Դաշնությունում, մասամբ նաև Բելառուսում և Ղազախստանում։ մեր հազարավոր երիտասարդներ Ռուսաստանում բարձրագույն կրթություն են ստանում ռուսական պետության հաշվին։ Հայաստան զբոսաշրջային հոսքերի թվով Ռուսաստանն առաջին տեղում է։ Ավելի քան 100 հազար ռուսաստանցիներ այսօր ժամանակավորապես բնակվում են Հայաստանում: Այս բոլոր փաստերը հստակ ցույց են տալիս, որ կյանքը ստիպում է ավելի լավ ու խորը ուսումնասիրել ռուսաց լեզուն ու գրականությունը», – ընդգծել է նա։
Միաժամանակ Սաֆարյանը ուշադրություն հրավիրեց այն փաստի վրա, որ բազմաթիվ դասախոսներ և ուսուցիչներ ահազանգում են, որ Հայաստանում ուսանողների շրջանում ռուսաց լեզվի իմացությունը, ընդհանուր առմամբ, գոհացուցիչ չէ։ Սա մեծապես պայմանավորված է նրանով, որ հայ ուսանողների մեծ մասին այնքան էլ չի հետաքրքրում հայ-ռուսական հարաբերությունների թեման, և նրանցից շատերը ցանկանում են ավելի շատ սովորել արևմտյան լեզուներ։ Սակայն կարևոր է հասկանալ մեկ բան.
«Մենք դեմ չենք անգլերեն, ֆրանսերեն, գերմաներեն, իսպաներեն և այլ լեզուներ սովորելուն։ Միանշանակ կողմ ենք դրան։ Սակայն համոզված ենք, որ ռուսերենը բավականաչափ լավ չսովորելով՝ ավելի շատ նախապատվություն չենք տալիս արևմտաեվրոպական լեզուներին։ Մենք պարզապես ստանում ենք ցածր կրթված երիտասարդներ՝ անհրաժեշտ լեզուների անբավարար իմացությամբ», – ասել է նա:
Արամ Սաֆարյանը վստահ է, որ անհրաժեշտ է գտնել հայ երիտասարդների շրջանում ռուսաց լեզվի և ռուս գրականության դասավանդման որակական նորացման ձևեր ու հնարավորություններ, ինչպես նաև անել հնարավորը, որպեսզի հայ երիտասարդ սերունդն ավելի շատ իմանա հայ և ռուս ժողովուրդների ընդհանուր պատմության կարևոր էջերի մասին, և որպեսզի եվրասիական ինտեգրման տարածքում ընդհանուր քաղաքակրթական արժեքներին հաղորդակցման կարևոր հարցում բաժանարար գծեր չստեղծվեն ավագ, միջին և երիտասարդ սերունդների միջև։
Իր հերթին, ՀՀ ԳԱԱ պատմության ինստիտուտի փոխտնօրեն, Եվրասիական փորձագիտական ակումբի անդամ, պրոֆեսոր Կարեն Խաչատրյանը ուշադրություն հրավիրեց այն փաստի վրա, որ ԽՍՀՄ-ի փլուզումից հետո անկախության տարիներին Հայաստանի դպրոցներում և բուհերում հայ ժողովրդի և Ռուսաստանի ընդհանուր պատմության դասավանդումը պատշաճ մակարդակի վրա չէ և բոլորովին չի համապատասխանում «այն փառավոր պատմական ճանապարհին, որով դարերի ընթացքում անցել են մեր ժողովուրդներն ու երկրները»։
Սա, ըստ նրա, մեծապես արտացոլվում է հասարակական զարգացման այսօրվա իրողություններում, դրսևորվում է Հայաստանի փոքր ու միջին սերնդի մեծամասնության՝ ռուսաց լեզվի, ռուս մշակույթի և գրականության, Ռուսաստանի պատմության, ընդհանուր առմամբ մեր ընդհանուր պատմության չիմացությամբ։
«Ցավոք, և դա պետք է բացահայտ ասել, ռուսների ճնշող մեծամասնությունը ևս տեղյակ չէ Հայաստանի պատմությանը, հայ ժողովրդի և Ռուսաստանի ընդհանուր պատմությանը, ինչը որոշակի կասկածի տակ է դնում մեր դարավոր հարաբերությունների ապագան», – ամփոփել է Կարեն Խաչատրյանը:
Հաղորդակցության զարգացման ազգային ինստիտուտի փոխտնօրեն, սոցիոլոգիական գիտությունների դոկտոր Վալենտինա Կոմլևան իր հերթին նշել է, որ իրենք աջակցում են Հայաստանի տարածքում ռուսաց լեզվի ուսուցիչների մասնագիտական զարգացման ծրագրերին և մշակութային բաղադրիչին առնչվող տարբեր նախագծերին, որոնք ուղղված են հայ-ռուսական բարեկամական և բարիդրացիական հարաբերությունների ամրապնդմանը։
«Կան աշխատանքի մի քանի ուղղություններ, որոնցով շատ ենք հետաքրքրված: Դա, առաջին հերթին, համատեղ գիտական հետազոտությունների նախապատրաստումն է այն թեմաներով, որոնք կարևոր են թե՛ Ռուսաստանի, թե՛ Հայաստանի համար հումանիտար տարածքի ձևավորման և հումանիտար համագործակցության ոլորտում։ Երկրորդ խնդիրը գիտական դիվանագիտության մեխանիզմների ձևավորումն է, մասնավորապես՝ աջակցելու և ԵՊՀ-ի հետ իրականացնելու ենք երիտասարդ գիտնականների ակադեմիական շարժունության ծրագրեր։ Անկեղծ ասած, ռուսաց լեզվի առաջխաղացման հետ կապված խնդիրներ չկան. եթե պետք է բացել ռուսական դպրոց, մանկապարտեզ կամ ինչ-որ կենտրոն, ապա դրա համար ոչ մի խոչընդոտ չկա։ Պատմական հիշողության հարցերի հետ կապված սուր խնդիրներ չունենք, մենք միասին նշում ենք Հաղթանակի օրը, նման կերպ ենք արձագանքում Հայաստանի Հանրապետության համար նշանակալի տարեթվերին՝ Անկախության տոնին և այլ հիշարժան իրադարձություններին։ Մեծարում ենք նույն գրողներին, Հայաստանի Հանրապետությունում աջակցվում են մշակութային տարբեր նախագծեր, միջպետական մակարդակով խոշոր միջոցառումներ են անցկացվում։ Այս տեսանկյունից ընդհանուր հումանիտար տարածքի ձևավորումը դրական մակարդակի վրա է», – նշել է Վալենտինա Կոմլևան։
Սակայն, այնուամենայնիվ, տեղի են ունենում հայկական լրատվամիջոցներում Ռուսաստանի իմիջի ընկալումը փոխելու որոշ տագնապալի փորձեր, ինչն էլ իր հերթին հակառուսական տրամադրություններ է ձևավորում։
«Մեզ կապող լավ հարաբերությունները պահպանելու համար բավարար չեն սփյուռքի ամուր կապերը, բավարար չեն տնտեսական կապերը և մեր մարդասիրական լավ հարաբերությունները։ Դրա համար անհրաժեշտ է քաղաքական կամք, շատ կարևոր է, որ երկու երկրների քաղաքական կենտրոնները պահպանեն ձևավորված լավ հարաբերությունները», – ընդգծել է Կոմլևան։
Սակայն Հայաստանի մեծ բարեկամ, Հայաստանի հետ համագործակցության և բարեկամության հարցերով ռուսաստանյան ընկերության նախագահ, սոցիոլոգիական գիտությունների դոկտոր, «Խռովահույզ Ղարաբաղ» գրքի հեղինակ Վիկտոր Կրիվոպուսկովը կարծում է, որ ռուսաց լեզուն Հայաստանի և Ռուսաստանի բարեկամության հիմքն է, որը ոչ մի ուժ չի կարող սասանել և չի կարող փոխել երկու երկրների հարաբերությունները:
«Մենք հազարամյա հարաբերություններ ունենք։ Բացի այդ, այսօր Հայաստանի տնտեսության 80%-ը կազմում են ռուսական կամ ռուս-հայկական համատեղ ձեռնարկությունները՝ մոտ 4000 մարդ աշխատում է նույն ՀԿԵ-ում, ինչը նշանակում է, որ ռուսաց լեզուն Հայաստանում շատ տարածված է», – ասել է նա։
Կրիվոպուսկովի խոսքով, երբ նա աշխատում էր Հայաստանում, մինչև 2014 թվականը երկրի դպրոցներում կար ռուսերենի մոտ 4000 մասնագետ, այժմ նրանց թիվը մոտ 3000 է։ Սակայն ռուսաց լեզվի իմացության մակարդակը, ինչպես ընդգծել է նա, միշտ բարձր է եղել։ Այսպիսով, հայ և ռուս ժողովուրդների միջև հավատն ու վստահությունը կպահպանվի և կհաղթահարի բոլոր գոյություն ունեցող դժվարությունները, եզրափակել է Վիկտոր Կրիվոպուսկովը։
Խոսքերից մինչև գործողություն
Dalma News-ը հիշեցնում է, որ հունիսին Երևանում իր հայ գործընկեր Արարատ Միրզոյանի հետ համատեղ ճեպազրույցում ՌԴ ԱԳ նախարար Սերգեյ Լավրովը հայտարարել էր, որ ռուսական կողմն աշխատում է Հայաստանում ռուսական դպրոցների թիվն ավելացնելու ուղղությամբ. «Մենք ակտիվորեն աշխատում ենք մարդասիրական ուղղությամբ՝ պահպանելով և ամրապնդելով հանրակրթական, գիտական և լեզվական տարածքը։ Հաշվի առնելով մեր հայ ընկերների ցանկությունը՝ աշխատում ենք հանրապետությունում ավելացնել ռուսական դպրոցների թիվը, նպաստել ռուսերենի ուսուցիչների որակավորման բարձրացմանը, ինչպես նաև ռուսական բուհերում սովորել ցանկացող Հայաստանի քաղաքացիների համար ավելացնել քվոտաները», – ասել է Լավրովը։ Սակայն այս հարցում մինչ այժմ էական առաջընթաց չի գրանցվում…
Ի դեպ, պաշտոնական վիճակագրության համաձայն, 2022 թվականի դրությամբ ռուսերեն լեզվով խորացված ուսուցում իրականացվում է Հայաստանի 63 դպրոցներում, որոնցից 33-ը՝ Երևանում, 30-ը՝ հանրապետության մարզերում։ Բացի այդ, հանրապետության 45 միջնակարգ հանրակրթական դպրոցներում գործում են ռուսաց լեզվով ուսուցման դասարաններ։
Նշենք, որ կլոր սեղանը կազմակերպել էին Հաղորդակցության զարգացման ազգային գիտահետազոտական ինստիտուտը (Մոսկվա) և ԵՊՀ միջազգային հարաբերությունների ֆակուլտետի Ռուսագիտության կենտրոնը՝ «Ինտեգրացիա և զարգացում» ՀԿ-ի և Եվրասիական փորձագիտական ակումբի հետ համատեղ։
Լինա Մակարյան
