Հայկական ծագում ունեցող ուկրանացի հայտնի կինոռեժիսոր Ռոման Բալայանը անցած ամառվա ընթացքում կայացած «Ոսկե ծիրան» XIII միջազգային կինոփառատոնի ժամանակ արժանացավ փառատոնի հատուկ մրցանակին, ինչպես նաև Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի՝ «Թող լույս լինի» մրցանակին: Մրցանակակրին ընտրել էր Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գարեգին II–ի որոշմամբ ստեղծված հատուկ հանձնաժողովը: Ռոման Բալայանը այդ մրցանակներին արժանացավ «հոգևոր արժեքներ քարոզելու ու կինոմատոգրաֆիայում ունեցած ներդրման համար»: Մեզ դեռ այն ժամանակ հաջողվեց հանդիպել ու զրուցել նրա հետ, թե ուկրանական ներկայիս կինոմատենագրության, թե հենց իր՝ մաեստրոյի ստեղծագործական կյանքի մասին:
Պ-ն Բալայան, մրցանակներ ստանալու մեջ արդեն Ձեզ համար հավանաբար զարմանալի ոչինչ չկա, բայց ասացեք խնդրեմ՝ արդյո՞ք մրցանակից մրցանակ փոխվում են զգացմունքները:
Եթե անկեղծ լինեմ, ես առհասարակ մրցանակներ չեմ սիրում, որովհետև տոնակատարությունների ժամանակ հնչող բարձրագոչ՝ «ականավոր», «հայտնի», բառերն ինձ անհարմար վիճակի մեջ են դնում: Հայտնի ռեժիսոր, կամ ավելի շուտ՝ քիչ թե շատ հայտնի ռեժիսոր Ռոման Բալայանը իրական կյանքում բավական համեստ մարդ է (ծիծաղում է): Հույս եմ հայտնում, որ հաջորդ տարի այս մրցանակը կտրվի հանճարեղ կոմպոզիտոր Տիգրան Մանսուրյանին:
Ինչ-որ մի անգամ Դուք Ձեզ «Կորուսյալ սերնդի» ռեժիսոր եք անվանել: Ի՞նչ նկատի ունեիք:
Հիմա կարելի է ասել նաև «Վերջին սերնդի ռեժիսոր» (ծիծաղում է): Խնդիրն այն է, որ Խորհրդային ժամանակներում մենք մեր գործողություններում ու խոսքում որոշ սահմանափակումներ էինք դնում, այնպես որ հիմա ես նույնիսկ մի փոքր ուղղում կարող եմ մտցնել՝ ես, ավելի շուտ, «շփոթված» սերնդի ռեժիսոր եմ: Ինչպես «Թռիչքներ երազում և արթմնի» ֆիլմի իմ հերոսը: Նա շփոթված է, չգիտի, թե որտեղ է ապրում, ինչ է շուրջը կատարվում, սա ինչ երկիր է, ինչ կոլեկտիվ… Չի հասկանում, թե ինչո՞ւ է հարկավոր առավոտյան գնալ աշխատանքի, իսկ երեկոյան վերադառնալ տուն: Եվ թե ինչու է արմատացած այդ կարծրատիպը համարվում արժանավոր տեսակ: Միևնույն է, մենք ապրում էինք վանդակում, թող որ ոսկեզօծ էր այդ վանդակը, բայց, այնուամենայնիվ, վանդակ էր: Իսկ մեր թևերի բացվածքը ավելի լայն էր, քան վանդակը…
Ժամանակակից կինոն, հատկապես ուկրանականը, ավելի շատ պարզության է ձգտում: Բայց պարզությունն ու պարզամտությունը տարբեր հասկացություններ են: Իսկ Ձեզ ինչպե՞ս է թվում, նրանում ավելի շատ պարզությո՞ւն, թե՞ պարզամտություն կա:
Ավելի շատ մասնագիտականի պակաս կա: Իսկ եթե խոսենք առհասարակ ետխորհրդային շրջանի մասին ընդհանրապես, ապա, իհարկե, հիանալի ֆիլմեր շատ կան, հատկապես Ռուսաստանում:
Ուկրաինայում էր նկարահանվել «Ցեղ» ֆիլմը (ռեժիսոր Միրոսլավ Սլաբոշպիցկու առաջին լիամետրաժ ֆիլմն է): Դա փորձնական ֆիլմ էր, այսպես կոչված՝ «21-րդ դարի համր կինոն»: 2014 թվականին Կաննի կինոփառատոնի ժամանակ ֆիլմն արժանացավ «Քննադատության շաբաթ»-ի չորս հնարավոր մրցանակներից երեքին: Սակայն Ուկրաինայում շատերն այդ ֆիլմը համարեցին հակաուկրանական: Իսկ ի՞նչ ասել է հակաուկրանական: Չեմ կարող ասել, թե ֆիլմն ինձ չափազանց դուր է եկել, բայց ես չեմ հասկանում այն պետությանը, որը ոչ մի հետաքրքրություն չի ցուցաբերում մի մարդու հանդեպ, ով ողջ աշխարհով մեկ 40-ից ավել մրցանակ է ստացել:
Արվեստի մեջ որքա՞ն քաղաքականություն պետք է լինի:
Ոչ մի չափ: Համենայնդեպս ես այդպես եմ կարծում: Եվ առհասարակ, բոլոր ժամանակներում էլ պետությունն ու նկարիչը երկու հակադիր ծայրահեղություններ են եղել:
Պ-ն Բալայան, այնուամենայնիվ Դուք կարծում եք, որ պետությունը երիտասարդ ռեժիսորի կյանքում պետք է դեր խաղա:
Ես միշտ էլ ասել եմ, որ պետության հաշվին դեբյուտանտները գեղարվեստական սխալ անելու իրավունք ունեն: Ոմանք ինձ հետ համաձայն չեն՝ իբր, տեսե՞լ ես արդյոք, թե նրանք առհասարակ ինչեր են առաջարկում: Իսկ դա կարևոր էլ չէ, երիտասարդները հանդուգն են լինում: Եվ ես միշտ օրինակ եմ բերում իմ առաջին՝ «Ռոմաշկինի էֆեկտը» ֆիլմը: Դա առհասարակ սարսափելի մի բան էր, բայց ինձ շատ բան սովորեցրեց: Սակայն ցավոք, այսօր Ուկրաինայում դեբյուտային ֆիլմերի համար ընդհանրապես գումար չեն տրամադրում, դրա համար էլ ես վախենում եմ պետության փողերը վերցնելուց:
Այսօր Ուկրաինայում նկարահանված ոչ մի ֆիլմ տեղական շուկայում չի իրացվում, վարձակալություն համարյա չկա, եթե կա էլ՝ շատ քիչ: Ֆիլմը կարող են վերցնել 10 սեանսի համար միայն, ինչն իհարկե ծախսերը չի փակի, և հանդիսատես էլ համարյա չկա: Երիտասարդ սերունդը ամերիկյան ֆիլմեր դիտելու ու պոպկորն ուտելու է գնում: Վարձակալությունների 80 և ավելի տոկոսը ետխորհրդային ու Արևելյան երկրներում պատկանում է ամերիկացիներին ու դոլլարին, դա փոխել հնարավոր չէ, քանի դեռ դոլլարը ողջ է… Իսկ դոլլարը միշտ ողջ է մնալու (ծիծաղում է):
Երբեմն հենց այդ պատճառով էլ ոչինչ նկարել չես ուզում: Այն քչաթիվ երիտասարդները, որոնք կարողանում են ֆիլմ նկարել, նախընտրությունը տալիս են արտհաուսային ժանրին, որպեսզի հայտնվեն փառատոններում: Իսկ ինձ դա չի հուզում, միգուցե և ես փառատոնների համար ֆիլմ նկարել չեմ կարողանում: Ինձ հանդիսատեսի մեծ թիվ է հարկավոր, որը ցավոք չկա: Այսօր Ուկրաինայում հատուկենտ ֆիլմեր կան, սակայն ամբողջական շարունակական գործընթաց, ցավոք, չկա:
Ամերիկայում վաղուց ձևավորվել է ընտանիքով կինո գնալու ավանդույթը, և դա արվում է անպայման կամ ուրբաթ, կամ շաբաթ, կամ կիրակի օրերին: Ու հենց այս երկու-երեք օրերի ընթացքում ամերիկյան կինոյի վարձակալությունը միլիոններ է հավաքում: Աշխարհի ուրիշ ոչ մի երկրում այդպիսի արդյունքների դեռևս հասնել չեն կարողանում: Միայն երևի թե Հնդկաստանում, որտեղ մարդիկ ամեն օր են կինո գնում:
Ի դեպ, Խորհրդային տարիներին այդ մշակույթը մեզ մոտ էլ էր ձևավորված, և այդ ժամանակ Մշակույթի նախարարությունը, կարելի է ասել, «ապրում էր» կինոյի վարձակալության հաշվին:
Ստեղծված իրավիճակի լուծում տեսնո՞ւմ եք:
Այո, լուծում կա, ու շատ պարզ լուծում: Հարկավոր է ընդունել օրենք, որի համաձայն վարձատուները ամենուր կինոթատրոնների էկրանները հագեցնող ամերիկյան ֆիլմերի վարձակալությունից տոկոս վճարեն կինոֆոնդին: Այդ գումարները հետո կարող են օգտագործվել նոր հայրենական ֆիլմերի ստեղծման սուբսիդավորման համար: Նման համակարգ արդեն գործում է մի շարք երկրներում՝ Լեհաստանում, Ֆրանսիայում: Հարկավոր է այն Ուկրաինայում էլ իրականացնել: Օրենքը իբր կա, սակայն այն չի գործում: Ֆոնդը կա, օրենքը կա, բայց չի գործում:
Վերևում գտնվողները դրա տակ չեն ստորագրում, քանի որ դրանով խանգարում են ոմանց բիզնեսին՝ նրանց, ովքեր վերևում են, ու նրանց, ովքեր շատ փող ունեն: Տարօրինակ է, որ քչերն են հասկանում, որ կինոն ի դեպ հանդիսանում է յուրահատուկ ու արվեստի համարյա միակ տեսակը, որը կարող է նպաստել համաշխարհային միջավայրին արագ ինտեգրացվելուն:
Ձեր վերջին՝ «Դրախտի թռչունները» ֆիլմը էկրանավորվել է 2008 թվականին: Ինչի՞ վրա եք հիմա աշխատում, և արդյո՞ք հանդիսատեսը նոր ֆիլմի կարող է սպասել:
Իհարկե: Ես հենց նոր եմ հրաժարվել այն սցենարից, որը գրվել է սրանից 8 տարի առաջ, սցենարն այն մասին էր, թե ինչպես մարդը չի ընդունում այս ամեն նորը՝ բիզնեսը, մարդկանց, թշվառությունը և այլն: Նա հումանիտար կողմնորոշումների կորուստը չի ընդունում: Սակայն ես հրաժարվել եմ այն էկրանավորել, քանի որ կարծում եմ, որ այդ ֆիլմը պետք է նկարահանվեր առնվազն 8-10 տարի առաջ: Ֆիլմի համար մեկ այլ սցենար կա, որտեղ գլխավոր դերը պետք է կատարի «Էլզայի օվկիանոսը» խմբի լիդեր Սվյատոսլավ Վակարչուկը: Ի դեպ, նա նաև պետք է նկարահանվեր իմ նախորդ ֆիլմում, բայց այդ ժամանակ հյուրախաղերի էր: Այս անգամ ես նրան զգուշացրի. «Սլավա, ես ֆիլմը նկարահանելու եմ հաջորդ տարվա կամ գարնանը, կամ աշնանը»: Նա ասաց, որ ժամանակ կգտնի: Բայց եթե ինչ-որ բան այնպես չլինի, ապա մենք ընդհանրապես այդ ֆիլմը չենք նկարի, քանի որ սցենարը համաձայնեցվում է գլխավոր դերակատարի հետ:
Կարո՞ղ եք բաց անել փակագծերը, ինչի՞ մասին է ֆիլմը:
Սցենարի առաջին տարբերակի գաղափարն ինձ մոտ ծնվեց դեռևս 1990 թվականին՝ Փարիզում: Բայց անցավ շատ ժամանակ, ու այդ ֆիլմը ես այդպես էլ չնկարահանեցի: Երբ մի քանի տարի առաջ այնուամենայնիվ որոշեցի վերադառնալ այդ պատմությանը, ի զարմանս ինձ, պարզվեց, որ նմանատիպ մի ֆիլմ արդեն կա: Այն նկարել է Լյուկ Բեսսոնը: Ֆիլմը կոչվում է «Հրեշտակ-Ա»: Այդ ֆիլմը ես տեսել եմ, որպես ֆիլմ շատ լավն է, բայց իմ մտածածին ընդհանրապես մոտ չէ: Եվ միխոսքով, սկսեցի փոխել սցենարը:
Ֆիլմը պատմում է մի վիրաբույժի մասին, ում վիրահատական սեղանին մահանում է իր սանիկը, և մի խելագար աղջկա մասին, ով իրականում խելագար չէ: Երկուսի մոտ էլ խնդիրը սխալ ախտորոշման մեջ է:
Պ-ն Բալայան, ի՞նչ եք կարծում, այսօր կինոն պետք է ավելի շատ կյանքի անհրապո՞ւյր կողմերը ցույց տա, թե՞ այնուամենայնիվ հասարակությանը հեքիաթ է հարկավոր:
Սոցիալական խնդիրներն ու կենցաղի հոգսերը փաստավավերագրական ֆիլմերում արդեն կան: Գոյություն ունի հրապարակախոսություն, որը քննադատում է իրականությանը: Եվ միայն ես եմ կարծում, որ հարկավոր է հակառակն անել՝ գտնել նրանց, ովքեր գոհ են կյանքից ու ինչ-որ բան են անում: Ես բիզնեսի մասին չեմ խոսում, ես խոսում եմ տնտեսվարի, գյուղատնտեսի մասին, խոսում եմ այն տղայի մասին, ով տարված է երգեցողությամբ ու մասնակցում է «Ձայն» նախագծին, կան այնպիսի մարդիկ, ովքեր փողի մասին չեն մտածում, կամ հակառակը, եթե փող են ստեղծում, ապա ստեղծում են ուղիղ ճանապարհով, ոչ թե շրջանցիկ: Ահա հենց նրանց մասին է հարկավոր նկարել: Իսկ հիմա կինո են նկարահանում, որ գոհացնեն կամ վարձակալություններին կամ Արևմուտքին:
Անշուշտ, կինոն ու փառատոնային կինոն տարբեր հասկացություններ են: Փառատոնային կինոն միայն ընտրյալների համար է, ու ի սկզբանե այն նախատեսված է եղել նեղ լսարանի համար: Բայց գուցե և ներքին վարձակալության բացակայության պայմաններում դա է ճիշտը:
Մենք, կարելի է ասել, հասկացանք, թե որն է կինոյի մեջ պետության դերը, իսկ ի՞նչ դեր պետք է խաղա բիզնեսը կինոյի մեջ:
Ժամանակակից կինոն դա և բիզնես է, և արվեստ: Բայց կինոն կարող է հետաքրքրել բիզնեսին միայն այն դեպքում, երբ ծախսերի առումով արդյունավետ լինի: Կամ եթե ձեռնարկատերերից մեկը, օրինակ, ցանկանա ուղղակի քայլել կարմիր գորգի վրայով, տեսնել ինչ-որ մի դերասանուհու, հայտնիների հետ ձեռք սեղմել: Մասնավոր անձը, ով կինոմատենագրության մեջ որոշակի գումարներ դնել է ցանկանում, պետք է անհավանական մեծ լգոտներ ունենա: Այլ կերպ չի լինի:
Այսօր Ուկրաինայում կա՞ն նման մարդիկ:
Չկան: Եթե ֆիլմի համար գումար էլ տալիս են, ապա միայն ետ ստանալու ակնկալիքով:
Կարո՞ղ եք առանձնացնել այն սյուժեները, որոնք կինոթատրոններում մեծաթիվ հանդիսատես են ապահովում:
Մենք այլևս գեղեցիկին չենք ձգտում, ավելի շուտ հակառակը՝ դեպի անհրապույրը, դեպի անճոռնին… Եվ նույնիսկ պարտադիր չէ էրոտիկ տեսարանն ամբողջությամբ ցույց տալը: Արդեն մտածել են, թե ինչպես կարելի է այլընտրանքային ձևով դա անել: Այսպիսի մի կարծիք կա՝ նույնիսկ ամենաանտաղանդ ֆիլմում 50 անգամ ցույց տուր մերկ… (ազդրեր- խմբ.), ու թե երիտասարդությունը կվազի ֆիլմը դիտելու, թե ֆիլմը ինքն իր ծախսերը կփակի:
Շնորհակալություն զրույցի համար, պ-ն Բալայան:
Զրուցեց Արմինե Ահարոնյանը
