Մեր ընթերցողին ենք ներկայացնում քաղաքական վերլուծաբան, Եվրասիական փորձագիտական ակումբի համակարգող Արամ Սաֆարյանի հոդվածը այն մասին, թե ինչպես են սոցիալ-տնտեսական գործընթացներն ազդում նոր պատերազմի վտանգի վրա, որը հրապարակվել է Azg.am կայքում:
Համաշխարհային բանկը հրատարակել է 2023թ. արդյունքով գնողունակության պարիտետի համաձայն շնչին ընկնող համախառն ներքին արդյունքի (ՀՆԱ) ցուցանիշները: Ինչպես հայտնի է, աշխարհում այս տվյալների հիման վրա են գնահատում երկրների տնտեսական ներուժը և զարգացման աստիճանը: Այս տվյալները շատ հետաքրքիր եզրակացությունների տեղիք են տալիս: Հայաստանի ցուցանիշերը զարմանալիորեն լավն են և խոսում են գործարար աշխուժության հետագա աճի լուրջ հնարավորությունների մասին:
Ստորև ձեր ուշադրությանն ենք ներկայացնում մեր վերլուծականը Հայաստանի տնտեսական զարգացման տեսանելի հեռանկարների և դրանից բխող քաղաքական եզրակացությունների վերաբերյալ:
Հարավային Կովկասը գայթակղիչ տեղ ունի մեծ տարածաշրջանային զարգացումներում
Այսպիսով, գնողունակության պարիտետի համաձայն շնչին ընկնող ՀՆԱ-ն մակրոտնտեսական մի ցուցանիշ է, որն արտահայտում է բոլոր վերջնական ապրանքների և ծառայությունների շուկայական արդյունքը, որոնք արտադրվել են տվյալ տարում միջին հաշվով մեկ մարդու կողմից: Շնչին ընկնող ՀՆԱ-ն (հաշվի առնելով գնողունակության պարիտետը) իրենից ներկայացնում է մի բնութագիր, որը որոշում է երկրի տնտեսական զարգացման մակարդակը: Բոլոր ցուցանիշները հարաբերակցության համար արտահայտվում են մեկ միասնական արտարժույթով՝ ԱՄՆ դոլարով: Հաշվարկները ազգային արժույթից, ինչն ընդունված է միջազգային տնտեսական համադրումներում, իրականացվում է ոչ թե արժույթների շուկայական փոխանակման կուրսով, այլ գնողունակության համադրումով (պարիտետով): Ստորև ընթերցողի ուշադրությանն ենք ներկայացնում մի շարք հետաքրքիր դիտարկումներ Արժույթի միջազգային հիմնադրամի տվյալներից:
Ռուսաստանի Դաշնության համար այս ցուցաինշը 2023թ. կազմել է $40813: Սա բարձր ցուցանիշ է: Օրինակ Թուրքիայի համապատասխան ցուցանիշը կազմում է $38355, իսկ Հունաստանինը՝ $38923: Եվրոմիության երկրների մեծ մասը դրանից ավելի բարձր ցուցանիշ ունեն: Մեծ Բրիտանիայի շնչին ընկնող ՀՆԱ-ն կազմել է $57461, Ֆրանսիայինը՝ $57594, Կանադայինը՝ $61380, Գերմանիայինը՝ $66616, Իտալիայինը՝ $55442: Այսպիսով, ետխորհրդային 30 տարիների ընթացքում Ռուսաստանը այս ցուցանիշով էլ հայտվել է բարձր կենսամակարդակ ունեցող երկրների շարքում և շատ մեծ չափով կրճատվել է նրա տարբերությունը առաջատար արևմտյան երկրներից: Համեմատության համար ԱՄՆ-ի շնչին ընկնող ՀՆԱ-ն կազմել է $76329, Իսրայելի ՀՆԱ-ն՝ $52134: Չինաստանը գտնվում է զարգացող երկրների շարքում և նրա շնչին ընկնող ՀՆԱ-ն հավասար է $22499:
Հիմա ուշադրություն: Հարավային Կովկասում ամենաբարձր ցուցանիշը արձանագրել է Ադրբեջանը՝ $22512: Հաջորդը Վրաստանն է՝ $22063: Հայաստանի շնչին ընկնող ՀՆԱ-ն այս դասակարգման համաձայն կազմել է $20445 և դրա պատճառները շատ պարզ են: Սննդամթերքը, սպառողական ապրանքները, որոշ ծառայություններ, անշարժ գույքի գները և բնակարանների վարձակալությունը Հայաստանում ավելի թանկ են, քան Վրաստանում և Ադրբեջանում: Իրանի Իսլամական Հանրապետությունը Հարավային Կովկասի երկրներից ավելի ցածր ՀՆԱ-ի ցուցանիշ ունի: Այն կազմում է $16591: Հայաստանի, Վրաստանի և Ադրբեջանի ՀՆԱ-ն համադրելի է Ալբանիայի ($19496), Հյուսիսային Մակեդոնիայի ($21305), Բոսնիայի և Հերցոգովինայի ($20950) ցուցանիշների հետ, այնինչ այս երկրները գրեթե պատրաստ են դառնալ Եվրոպական Միության անդամ 2030թ.: Հետաքրքիր է, որ ԵԱՏՄ-ում Ռուսաստանից հետո ամենաբարձր ցուցանիշն ունի Ղազախստանը՝ $36620: Նրանից հետո գալիս է Բելառուսը՝ $28394: Կենտրոնական Ասիայի մյուս երկրները շատ համեստ ցուցանիշներ ունեն, որոնք անգամներ զիջում են Հայաստանի ցուցանիշներին: Հայաստանի տնտեսական գործընկերների շարքում ուշագրավ է Արաբական Միացյալ Էմիրությունների ցուցանիշը՝ $78915: Ծոցի արաբական պետությունների ցուցանիշները համադրելի են այս ցուցանիշին: Դրանով նրանց ցանկությունը զարգացնել առևտրատնտեսական հարաբերությունները Հայաստանի հետ պետք է երախտագիտության զգացում առաջացնի:
Այսպիսով, Ռուսաստանի շնչին ընկնող ՀՆԱ-ն մոտ երկու անգամ գերազանցում է Հայաստանի ցուցանիշը: Սա նշանակում է, որ ԵԱՏՄ-ի գոյության վերջին տասը տարիներին շատ բան է փոխվել: Ռուսաստանի համար այսուհետև Արևմուտքը անհաղթահարելի բարձրության վրա գտնվող տնտեսություն այլևս չունի: Ռուսաստանի նախագահը մի քանի ամիս առաջ խնդիր էր դրել մինչև 2030թ. Ռուսաստանը դարձնել 4-րդ երկիրն աշխարհում իր տնտեսական ներուժով: Առանձին ցուցանիշներով արդեն այս, 2024թ. խնդիրը Ռուսաստանում համարում են լուծված: Ռուսաստանն իր տնտեսական ներուժով այս տարի զիջում է միայն ԱՄՆ-ին, Չինաստանին և Հնդկաստանին (որոշ ցուցանիշներով նաև Ճապոնիային): Ահա այսպիսին են Միջագային արժույթային հիմնադրամի այս տարվա ցուցնիշները, որոնք ստիպում են նորովի նայել պետություններին:
Հայաստանի աճող ՀՆԱ-ի ցուցանիշները թե՛Համաշխարհային բանկի (ինչի մասին գրել ենք «Ազգի» նախորդ համարում), թե՛ Միջազգաին արժույթի հիմնադրամի տվյալներով, գալիս են հաստատելու, որ մեր առևտրատնտեսական գործունեությունը մի քանի տարվա ընթացքում փոխեց Հայաստանի տնտեսության ընդհանուր պատկերը, ինչը մենք կանխատեսել էինք դեռևս 2021թ.
Հասարակական տրամադրությունները խաղաղության և պատերազմի միջև
Անվիճելիորեն բարելավվող մակրոտնտեսական վիճակը հանգեցրել է այն բանին, որ մեր հայրենակիցները աշխարհի տարբեր երկրներից գերադասում են վերադառնալ Հայաստան և ապրել այստեղ: Պատերազմները, հակամարտությունները, տնտեսական բարդացող իրավիճակը նույնիսկ աշխարհի մեծ երկրներում ստիպում են նորովի ու քաղցր աչքով նայել Հայաստանի վրա: Հենց դրա համար էլ դեմոգրաֆիական բուռն զարգացումները հանգեցրել են այն ցանկությանը, որի մասին խոսեցինք վերևում: Մոտավորապես նույն պատկերն է Վրաստանում և, ըստ որոշ տեղեկությունների, Ադրբեջանում: Այստեղ ևս զարգանում են առևտրատնտեսական հարաբերությունները հեռու ու մոտ հարևանների հետ:
Հիմա հարց է ծագում. կարո՞ղ է արդյոք այս դրական տնտեսական ֆոնը մղել երկրներին հաստատելու խաղաղություն և միասին փնտրելու անվտանգության շոշափելի երաշխիքներ: Հայաստանի բնակչության 80%, ըստ վերջերս արված հարցումներից մեկի, չի ցանկանում փոխել սահմանադրությունը, ասել կուզի, կատարել Ադրբեջանի պայմանը: Հայաստանի արտգործնախարարությունը վերջերս հայտարարեց, որ Ադրբեջանի հետ խաղաղության պայմանագիրը համարյա պատրաստ է և կարող է ներկայացվել ստորագրման արդեն այս ամռան վերջին: Ադրբեջանում Հայաստանի հանդեպ ավելի կոշտ ու անզիջում են տրամադրված և կարծում են, որ համաձայնեցված տեքստը կարող է ստրագրվել միայն այս տարվա վերջում կամ եկող տարվա սկզբին: Պարզ երևում է, որ աշխարհի խոշոր ուժային կենտրոնների հետ (Բրյուսել, Վաշինգտոն, Մոսկվա) համաձայնեցնելու հարցեր կան:
Այստեղ ուշագրավ է նկատել, որ հասարակական կարծիքի հրապարակված սուղ, հատվածական տվյալները հետաքրքիր մտորումների են հանգեցնում մեր ժողովրդի աշխարհաքաղաքական փոփոխվող նախապատվությունների մասին: «Ֆոկուս» կենտրոնի արած հարցումների համաձայն Հայաստանի քաղաքացիների մեծ մասը աջակցում է երկրի՝ Ռուսաստանին և ԵԱՏՄ-ին ուղղված կուրսին: Բնակչության 28% ուզւմ է շարժվել դեպի Եվրոպական Միություն և ՆԱՏՕ: Հարցվածների 1/3-ից քիչ պակաս կողմնորոշված է դեպի Ռուսաստան և ԵԱՏՄ: Հետաքրքիր է, որ մի քանի իրարամերժ խոշոր խմբերի են բաժանված մեր քաղաքացիները, երբ նրանց հարցնում են, թե պատրաստ է արդյոք Հայաստանը խաղողության պայմանագիր ստորագրել Ադրբեջանի հետ: Թվում է, թե սահմանադրության փոփոխություններին դեմ հանդես եկող տրամադրությունները դեռ էլի կարող են փոխվել: Դա հնարավոր է թեկուզ այն պարզ պատճառով, որ սադրանքները սահմանին և հնարավոր բախումները կարող են էլի շեշտակիորեն փոխել հասարակական տրամադրությունները այնպես, ինչպես դա եղել է երեք տարի առաջ: Հետաքրքիր է, ինչլպե՞ս է արդյոք Հայաստանի իշխանությունը ցանկանում կազմակերպել հանրաքվեներ այս ծանրագույն հարցերի կապակցությամբ, երբ երկրի քաղաքական ուժերի ու փորձագիտական հանրության միջև ի սպառ բացակայում է բանավեճի և համատեղ հետազոտության մթնոլորտը:
Տնտեսական զարգացումները չեն փոխում քաղաքական հռետորաբանության մթնոլորտը
Տարբեր քաղաքական շրջանակների հետ քննարկումներ անցկացնելիս զարմանալիորեն հայտնաբերում ենք, որ տպավորություն է ստեղծվում, թե տարբեր երկրներում ենք ապրում: Հայաստանի գործարարները գոհ են տնտեսական զարգացումներից: ԵԱՏՄ քաղաքական ղեկավար շրջանակներում նույնպես գոհ են 2024թ. արդեն հրապարակված ցուցանիշներից: Նրանք հիշեցնում են, որ Հայաստանի տնտեսական հաջողությունները ամենավառ ապացույցն են եվրասիական ինտեգրացիոն կապերի ամրության և կենսունակության: Նրանք հիշեցնում են անընդհատ նաև, որ Հայաստանը միաժամանակ չի կարող լինել և՛ Եվրոմիության, և՛ ԵԱՏՄ-ի անդամ: Հիշեցնենք, որ այս նույն բառերով, նույն հարցադրումները հնչեցրին եվրոպական քաղաքական գործիչներն ու դիվանագետները 2013թ. սեպտեմբեր-դեկտեմբեր ամիսներին: Արդյունքում, Հայաստանը գնաց դեպի ԵԱՏՄ, և հաջորդ տարում խորացված և համապարփակ գործընկերության մասին համաձայնագիր ստորագրեց ԵՄ-ի հետ:
Հայաստանի իշխնությունը այժմ կոչ է անում մերձեցնել քայլերը Վրաստանի հետ և փոխառնել նրա ուսանելի փորձը: Հայտնի է դարձել, որ Վրաստանի քաղաքական իշխանությունը անհանգստացած է, որ 2030թ. Վրաստանին կարող են և չընդունել Եվրոպական Միություն և դրա համար ամուր ձեռքով քաղաքական հավասարակշռություն հաստատելու քայլեր են անում մյուս ուղղություններով: Արժե՞ արդյոք ետ գնալ մինչև 2001թ. և սկսել ուսումնասիրել Սահակաշվիլու կառավարման ժամանակաշրջանի փորձը: Կարծում ենք, չարժե և դրա փոխարեն հարկ է շատ խոսել և շատ զգույշ գործել մեր տարածաշրջանի հարևանների հետ հարաբերություններում: Ադրբեջանը և Թուրքիան մեզ հասկացնում են, որ Հայաստանը փխրուն սահմաններով և ցածր պաշտպանունակությամբ կարող է մանրադրամ դառնալ տարածաշրջանային խոշոր խաղացողների ձեռքերում: Կարիք չկա ճակատագրապաշտների նման համակերպվել այս մեծ ողբերգությունից խուսափելը անհնար լինելու մտքից: Սա քաղաքական իմաստության դրսևորում չէ: Շատ ավելի ճիշտ կլիներ մտածել ազգային համախմբման ներուժը մեծացնելու մասին: Օրինակ մտածել այն մասին, թե այդ ինչպե՞ս եղավ, որ աշխարհի հայությունն ամբողջովին քայքայված է, պառակտված, խռովված և մեկուսացված: Բոլորը բոլորին կարող են շարունակել ամեն ինչում մեղադրել, բացի սեփական մեղքը փնտրելուց: Սա մեր հայտնի ազգային բնավորության գծերից մեկն է: Բայց գոնե սեփական սխալների վրա սովորելու ընթացքում արժե փորձել ավելի իմաստուն, ավելի հեռատես և ավելի հետևողական քաղաքական կուրս որդեգրելու մասին:
