Ապրիլի 12-ը խորհրդային տարիներին ապրած յուրաքանչյուր մարդու համար ջերմ հիշողությունների հետ կապված օր է: Ուղիղ 60 տարի առաջ այդ օրը ԽՍՀՄ հերոս Յուրի Գագարինը «Վոստոկ» տիեզերանավով մարդկության պատմության մեջ առաջին անգամ ուղեծրային թռիչք կատարեց Երկրի շուրջ: Այժմ այդ օրը նշանակալից է ոչ միայն հետխորհրդային երկրների, այլև ամբողջ աշխարհի համար, քանի որ 2011 թ. ապրիլի 7-ին ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեայի նիստում այն պաշտոնապես ճանաչվեց միջազգային օր, գրել է Դմիտրի Աբազովը «Ջեյրան Մեդիա» մամուլի ակումբի կայքում:
Այսօր մարդիկ այդ պատմական օրը ժպիտով են հիշում: Նրանց համար դա ԽՍՀՄ բոլոր 15 հանրապետությունների, այդ թվում`Հայաստանի հպարտության օրն է, որը մեծ ջանքեր է գործադրել տիեզերքի ուսումնասիրության համար և մինչ օրս շարունակում է գործադրել:
Հայաստանը մասնակցել և մասնակցում է տիեզերքի հետ կապված բազմաթիվ նախագծերի: Դրանց թվում Բյուրականի աստղաֆիզիկական աստղադիտարանի, Գառնիի տիեզերական աստղագիտության ինստիտուտի տիեզերական աստղագիտության հետազոտական նախագծերն են: Հայաստանը նաև տիեզերական գործունեության հետ կապված միջազգային կազմակերպությունների անդամ է և կազմակերպում է միջազգային հանդիպումներ, դպրոցներ և այլն:
Տիեզերքի ուսումնասիրության գործում հիմնարար ներդրում ունեցած անհատների մասին խոսելիս անմիջապես մի քանի անուններ են հիշվում:
Հայաստանում և ԽՍՀՄ-ում Գրիգոր Գուրզադյանը առաջիններից էր տիեզերական աստղագիտության ոլորտում: Նա Գառնիի տիեզերական աստղագիտության ինստիտուտի հիմնադիրն էր և «Օրիոն» աստղադիտակների ստեղծողը: 1971 թվականի ապրիլին առաջին «Սալյուտ-1» տիեզերակայանը ուղեծիր դուրս բերեց օբյեկտիվ պրիզմայով առաջին տիեզերական աստղադիտակ «Օրիոն-1»-ը: Դրան հաջորդեց «Օրիոն-2»-ը, որը 1973 թվականի դեկտեմբերին շահագործվում էր «Սոյուզ-13» տիեզերանավի վրա: Դրանց շահագործման հիմնական արդյունքը ուլտրամանուշակագույն սպեկտրոգրամների ստացումն էր, որոնք մինչ օրս նշանակալի են աստղագիտության համար:
Մեկ այլ առանցքային անձնավորություն է Նորայր Սիսակյանը: Նա տիեզերական կենսաբանության և տիեզերական բժշկության (տիեզերական կենսաբժշկություն) հիմնադիրներից էր: Սիսակյանը տիեզերագնացության միջազգային ակադեմիայի փոխնախագահն էր: Կենսաքիմիայի մի քանի նոր ուղղությունների համար պարտական ենք հենց նրան: Սիսակյանի գիտական գաղափարը հիմնված էր գրավիտացիոն կենսաբանության զարգացման, չափման ուսումնասիրության և, որպես արդյունք, տիեզերագնացների ընտրության և ուսուցման, ինչպես նաև վերջիններիս շրջակա միջավայրի, գոյատևման և անվտանգության գիտական սկզբունքների վրա:
Մեկ այլ նշանավոր անձնավորություն էր Անդրոնիկ Իոսիֆյանը, որը կարողացավ ապահովել Խորհրդային Միության տեխնոլոգիական առաջընթացը: Նրա հիմնական ձեռքբերումը դարձավ մասնակցությունը հրթիռատիեզերական տեխնոլոգիաների, մասնավորապես՝ հրթիռների, արբանյակների և տիեզերանավերի էլեկտրամեխանիկական սարքերի ստեղծմանը: 20-րդ դարի կեսերին հայ գիտնականի ղեկավարությամբ մշակվեց և գործարկվեց «Օմեգա» արբանյակը:
Առաջին լուսնագնացի ստեղծումը կապված է հայ գիտնական և նախագծող-ինժեներ Ալեքսանդր Քեմուրջյանի հետ: Նա ինքնագնաց շասսիի գլխավոր կոնստրուկտորն էր, որը թույլ էր տալիս լուսնագնացին ինքնուրույն շարժվել տիեզերական օբյեկտի մակերեսի վրա: Գիտնականն իր ամբողջ կյանքը նվիրեց այդ նախագծին՝ սկսած 1960-ականներից: Աշխարհի առաջին ավտոմատ «Լուսնագնաց-1» կայանը լուսին հասցվեց 1970 թվականի նոյեմբերի 17-ին:
Անհնար է չհիշատակել նաև 1989 թ. տիեզերք թռած ամերիկահայ Ջեյմս Ֆիլիպ Բաղյանին, որն արդարացիորեն համարվում է հայ առաջին տիեզերագնացը. իր առաջին թռիչքը նվիրել է պատմական հայրենիքին:
Սրանք հայ գիտնականների ընդամենը մի քանի անուններ են, ովքեր վիթխարի ներդրում են ունեցել տիեզերական ծրագրերի մշակման և տիեզերական հետազոտությունների մեջ:
Հեռանալով պատմությունից՝ խոսենք արդի ժամակների և այն դերի մասին, որ Հայաստանն այսօր ունի այդ ոլորտում:
Հայաստանի և Ռուսաստանի միջպետական համաձայնագրի շրջանակներում «Կոսմոսը» ներառված է առաջնահերթ ոլորտների ցանկում: Հայաստանը Տիեզերական հետազոտությունների միջազգային կոմիտեի (COSPAR), ՄԱԿ-ի Տիեզերական տարածության հարցերի գրասենյակի (UNOOSA) անդամ է, իսկ Հայաստանում ստեղծվել է Հայկական տիեզերական գործակալությունը (ArmCosmos), որի հիմնական խնդիրն է նախագծել և ստեղծել սեփական արբանյակը: Այս ուղղությամբ հսկայական քայլ կատարվեց, երբ 2020 թվականի մարտի 26-ին ՀՀ կառավարությունը ստորագրեց տիեզերական գործունեության մասին օրենքների փաթեթ, որը կոչվում է «AdvancedTomorrow» կամ «ATOM»: Այն կնպաստի կրթական և տնտեսական զարգացմանը և կընդլայնի ինչպես պետական, այնպես էլ կոմերցիոն տիեզերական գործունեությունը: Բացի այդ, այն կնպաստի Հայաստանում տիեզերական գործունեության զարգացմանը, հնարավորություն կտա կյանքի կոչել սեփական տիեզերական ծրագրերը, այդ թվում՝ տիեզերանավերի և արբանյակների արձակումը տիեզերք:
Կազմակերպվում են նաև հատուկ դպրոցներ: Այսպիսով, 2017 թվականին կազմակերպվեց երիտասարդ տիեզերագնացների Բյուրական-Օրիոն դպրոցը: 2019 թվականին անցկացվեց տիեզերական գիտությունների և տեխնոլոգիաների տարածաշրջանային ամառային դպրոց: Այն տարածաշրջանում միակ նախաձեռնությունն է, որը նպատակ ունի ներգրավել և կրթել սկսնակ աստղագետներին:
2021 թվականին Հայաստանում կանցկացվի «Սթարմուս» վեցերորդ փառատոնը: Միջոցառումը կհամախմբի համաշխարհային մակարդակի գիտնականներին, նկարիչներին, տիեզերագնացներին և հասարակության լայն շերտերին` խթանելու գիտական հաղորդակցությունը և վերջին հայտնագործությունների փոխանակումը մի շարք գիտական ոլորտներում: «Սթարմուս» վեցերորդ փառատոնը կենտրոնանալու է Մարսի ուսումնասիրության վրա:
Խոսելով տիեզերքի ուսումնասիրության գործում ռուս-հայկական համագործակցության մասին՝ կցանկանայի ընդգծել այն փորձը, որն ունի Ռուսաստանը այս ոլորտում:
Ռուսաստանի համար այս ոլորտը առանձնակի հպարտության առարկա է. դրա հետ են կապված բազմաթիվ գիտական և տեխնոլոգիական նվաճումներ: Ռուսաստանը դեռևս ԽՍՀՄ օրերից տիեզերական տարածության ուսումնասիրության հսկայական փորձ ունի: Ծրագիրը, որն ակտիվորեն ուղղված է տիեզերական տարածության ուսումնասիրությանը, մեկնարկել է դեռ 1958 թվականին՝ բաց տիեզերք մարդու առաջին թռիչքից 3 տարի առաջ, իսկ 1946 թվականին հիմնադրվեց №1 բյուրոն, որը զբաղվում էր բալիստիկ հրթիռների և արբանյակների ստեղծմամբ: 1957 թվականին գործարկվեց առաջին արհեստական արբանյակը՝ «Երկիրը»:
Այսօր Ռուսաստանը շարունակում է առաջատար դեր ունենալ այս ոլորտում: Առաջատար է «Ռադիոաստրոն» միջազգային տիեզերական նախագծի իրականացման մեջ, ստեղծվել է «Գլոնասս» արբանյակային նավիգացիայի ռուսական համակարգը՝ գլոբալ նավիգացիայի գործող մի քանի համակարգերից մեկը, մշակվել և շահագործման է հանձնվել միջազգային տիեզերական կայան Միացյալ Նահանգների և այլ երկրների հետ համատեղ, Միացյալ Նահանգների հետ համագործակցությամբ է ստեղծվել նաև առաջին լողացող տիեզերակայանը, ակտիվորեն մշակվում է «Վեներա-Դ» նախագիծը, որի նպատակն է ուսումնասիրել Վեներան և դրա վրա կյանք որոնել (մեկնարկը նախատեսված է 2029 թվականին). առաջնահերթությունը Լուսնի ուսումնասիրության ծրագիրն է:
Ինչ վերաբերում է Հայաստանի և Ռուսաստանի համագործակցությանը, ապա հարկ է նշել, որ երկրների միջև տիեզերքի ուսումնասիրության շրջանակներում համագործակցության ակտիվ փուլը մեկնարկել է 2016 թվականին, «Խաղաղ նպատակներով տիեզերական տարածության հետազոտման և օգտագործման համատեղ գործունեության մասին» համաձայնագրի ստորագրումից հետո: Ընդհանուր առմամբ, այս համաձայնագիրը երկու երկրների միջև տիեզերքի վերաբերյալ միակ համաձայնագիրն է:
Համաձայնագիրը նախատեսում է օգտագործել գոյություն ունեցող գիտատեխնիկական փորձը նոր տիեզերական սարքավորումների ստեղծման գործում. բացի այդ սպասվում է համագործակցություն երկրի հեռահար զոնդավորման, տիեզերական տեխնոլոգիաների մշակման և ներդրման գործում և այլն: Ամենակարևորը՝ դա կապահովի ամուր իրավական հիմք այս ոլորտում համագործակցության զարգացման համար: Համաձայնագիրը կնքվել է մինչև 2020 թվականը, և կողմերն այս պահին չեն երկարաձգել այն, ինչը ավելի շատ զուտ տեխնիկական կետ է, քան բացթողում:
2019 թվականին «Ռուսական տիեզերական համակարգեր» հոլդինգը և հայկական առաջատար «Գեոկոսմոս» ՓԲԸ-ն համաձայնագիր ստորագրեցին երկրի հեռահար զոնդավորման տեխնոլոգիաների զարգացման գործում համագործակցության մասին: Այս համաձայնագիրը կընդլայնի հայկական ընկերության հնարավորությունները` ստեղծելու սեփական գեոտեղեկատվական ծառայությունները, ինչպես նաև ռուսական արբանյակների տվյալներից օգտվելու հնարավորություն:
Այսօր Հայաստանը շատ ջանքեր է գործադրում այս ոլորտը վերակենդանացնելու և ակտիվորեն մասնակցելու համար: Գիտակցումը, որ այսօր տիեզերքը միջազգային ոլորտում առաջնահերթություններից մեկն է, և որ Հայաստանը պետք է ձգտի դրան լիարժեք մասնակցության, արդեն հույսեր է տալիս, որ Հայաստանը չի սահմանափակվի միայն օրենքի ընդունմամբ, այլ կստեղծի տիեզերական գործունեության ոլորտի զարգացման պետական ծրագրեր, ինչպես նաև տիեզերքը կդարձնի ազգային ռազմավարության գերակայություն: Իզուր չէ, որ շատ հայ գիտնականներ ու մասնագետներ իրենց կյանքը նվիրել ու շարունակում են նվիրել այս ոլորտի զարգացմանը: Վերածննդի և այս ոլորտում հետագա ինտեգրման համար Հայաստանը պետք է ակտիվորեն օգտագործի այն փորձը, որն ունի Ռուսաստանը: Ռուսաստանի հետ համապարփակ համագործակցությունը թույլ կտա Հայաստանին ակտիվորեն անցնել օրենքների ընդունման փուլից տիեզերական արդյունաբերության զարգացման պետական ծրագրերի մշակման և ներդրման փուլ, ինչպես նաև կօգնի տիեզերքը դարձնել գերակա ուղղություն արտաքին և ներքին քաղաքականության մեջ:
