1943 թվականի դաժան ու թեժ հունվարին Ռոստովի մարզի Կամենսկ քաղաքի համար մարտերում խոցվեց լեյտենանտ Ալեքսանդր Մնացականյանի տանկը: Անձնակազմին հաջողվեց լքել այրվող մեքենան և ձեռնամարտում ոչնչացնել գերմանական մարտական հաշվարկը: Այս մենամարտը լեյտենանտ Մնացականյանի համար ավարտվեց լուրջ վնասվածքներով և տեսողության կորստով՝ բարեբախտաբար, ժամանակավոր. բժիշկները մեծ ջանքեր գործադրեցին: Մինչև մայիս Մնացականյանը վերադարձավ ծառայության՝ ստանալով իր առաջին մեդալը Հայրենական մեծ պատերազմում՝ «Արիության համար»:
Այնուհետև ստացավ այլ շքանշաններ և մեդալներ, Խորհրդային Միության հերոսի կոչում, Կարմիր աստղի երեք շքանշաններ, պատիվ, հարգանք ու մի կյանք՝ պարտքի կատարման զգացումով ու մաքուր խղճով: Այս ամենը պատերազմի ընթացքում և դրանից հետո:
Ալեքսանդր Մնացականյանը ծնվել է հարյուր տարի առաջ՝ Վլադիկավկազում, և, հավանաբար, օրինաչափ է, որ հենց նրա ծննդյան օրը` փետրվարի 23-ին հետագայում կնշվի բանակի, տղամարդկանց տոնը: Դպրոցն ավարտել է գերազանցությամբ, ապա մեկնել Թբիլիսի՝ ուսանելու Երկաթուղային տրանսպորտի ինստիտուտում:
Սովորեց երեք կուրս. փոխադրվում էր չորրորդ կուրս, երբ սկսվեց պատերազմը: Թբիլիսիի երկաթուղային ինստիտուտի (ինչպես նաև մի շարք այլ նմանատիպ բուհերի) ուսանողներին մինչ դիպլոմ ստանալը ռազմաճակատ չէին ուղարկում, սակայն Մնացականյանը դրանից չօգտվեց: Նա երկու դիմում գրեց՝ ինստիտուտը լքելու մասին և որպես կամավոր իրեն ռազմաճակատ ուղարկելու խնդրանք:
Նախ նրան նշանակեցին Ստալինգրադ՝ արագացված դասընթացներ անցնելու մի երիտասարդ մարտիկի մոտ, իսկ դասընթացներից հետո նշանակվեց, ժամանակակից լեզվով ասած՝ քասթինգ, և Ալեքսանդրն ուղարկվեց Կամիշինի տանկային ուսումնարան՝ ավարտելու ուսուցումը: Դասընթացն անցնում էր արագացված կարգով. 1942 թ. սեպտեմբերին լեյտենանտ Մնացականյանին նշանակեցին տանկային դասակի հրամանատար Ստալինգրադում` հենց մսաղացում, փողոցային մարտերում:
Ստալինգրադում ողջ մնացածները հետագայում զարմանում էին, որ ողջ են մնացել, բայց ամեն բան ավարտվեց Վերմախտի 6-րդ բանակի ջախջախմամբ և դրա մնացորդների գերեվարմամբ. սա հենց այն հարվածն էր, որից Գերմանիան այլևս չվերականգնվեց: Իսկ Թուրքիան, որն անհամբեր սպասում էր Ստալինգրադի գրավմանը գերմանացիների կողմից, որպեսզի Հայաստանի տարածքով ներխուժի ԽՍՀՄ, լռեց, և երբ դա արդեն ոչ ոքի հետաքրքիր չէր, 1945 թվականի փետրվարին պատերազմ հայտարարեց Գերմանիային և Ճապոնիային:
Վերականգնվելով վնասվածքներից և վերականգնելով տեսողությունը՝ Ալեքսանդր Մնացականյանը 1944 թվականի սկզբին նոր ուղղություն ստացավ: Գերագույն շտաբը այնուհետև խնդիր դրեց՝ հնարավորինս շուտ վերացնել Լենինգրադի շրջափակումը: Գերմանացիները փորձեցին կանխել դա. երկու կողմից էլ մեծ ուժեր գործի դրվեցին: Մնացականյանը ղեկավարում էր հարվածային տանկային խմբի առաջապահ ջոկատը, որը պետք է արագ տեղափոխվեր Կրասնոյե Սելո: Գերմանացիները պայթեցրին ամբարտակը՝ խոչընդոտելու սովետական զորքերի առաջխաղացումը, ջուրը հեղեղեց ցածրադիր տեղանքը՝ երկաթուղիների ու ապրանքներով լի վագոնների հետ միասին:
Ի՞նչ էր մնում անել: Հենց այն, ինչ արեցին տղամարդիկ՝ Մնացականյանը, իր ջոկատի գլխավորությամբ, հունվար ամսին մտավ սառը ջուրը: Նրանք անջատեցին վագոնները, տանկերով ցրեցին դրանք և գնացքների միջև մի քանի անցումներով շարունակեցին իրենց առաջխաղացումը: Այստեղ ավելորդ չէ նշել, որ Մնացականյանը լողալ չգիտեր:
Հունվար ամսին սառը ջրում լողալուց հետո Մնացականյանը, ինչպես հետագայում զարմանքով հիշում էր, անգամ չփռշտաց. հարձակումը շարունակվում էր, հիվանդանալու ժամանակ չկար:
Շատ շուտով Մնացականյանի ջոկատը Կիպենի մոտ դարանակալվեց: Դարան մտած ֆաշիստներին ոչնչացրին, բայց ոչ բոլորին. գերմանական տանկերից մեկից ձեռքերը վեր բարձրացրած դուրս եկավ գերմանական շտաբի մի ղեկավար, արժեքավոր բանտարկյալ: Մնացականյանի ստորաբաժանումը սրընթաց նետվում էր դեպի Կիպեն, և գյուղ մտնելիս տեղի ունեցավ անսպասելի հանդիպում 2-րդ հարվածային բանակի տանկիստների հետ. նրանք քշեցին գերմանացիներին Օրանիենբաումից: Մի քանի ժամ անց պարզ դարձավ, որ հանդիպումը պատմական էր. հենց այն սկսեց համարվել Լենինգրադի շրջափակման վերջնական վերացման վերջին կետը:
Բայց շրջափակման վերացումը դեռ չէր նշանակում պատերազմի ավարտ. Մնացականյանը ջոկատի հետ գերմանացիներին քշեց Նևայից: Ընդամենը մեկ մարտական հետախուզության ընթացքում ջոկատը ոչնչացրեց տարբեր տրամաչափի 10 հրացան, 10 ավտոմեքենա, 8 քարշակ, 3 սայլակ, մոտ 15 բեռնատար ավտոմեքենա, 3 դզօտ, մեկ շտաբ և մի քանի հարյուր գերմանացի զինվոր ու սպա:
Դա տեղի ունեցավ այն ժամանակ, երբ առաջապահ ջոկատը ստիպված էր դուրս գալ ճամփաբաժանի մոտ և պահել այն, որպեսզի բաց չթողնի նահանջող հակառակորդի զորքերի շարասյունը: Նրանք խորամանկության դիմեցին. որոշվեց օգտագործել գրավված գերմանական «Վագր» տանկը:
Ընդ որում, նույն ինքը՝ Մնացականյանն էր գտնվում գերմանական ռազմաավարային տանկի մեջ. կարծես նրանցից մեկը լիներ, այնպես թափանցեց թշնամու շարասյան մեջ՝ ճզմելով մեքենաները, հրելով դրանք դեպի ձորերն ու ճամփեզրերը: Շրջադարձներից մեկին Մնացականյանը «Վագրով» ամբողջովին շրջանցեց շարասյունը, շրջեց թնդանոթը և սկսեց խոցել ֆաշիստական տանկերը, որոնք ձգվում էին դեպի շրջադարձը: Այնուհետև Մնացականյանը վերադառնալու հրաման տվեց:
Մեծ ռիսկի դիմեց. նրա մարդիկ, տեսնելով գերմանական տանկ, կրակ բացեցին դրա ուղղությամբ: Տանկից թափահարվող սպիտակ վերնաշապիկը և այն փաստը, որ տանկը հենց նոր կրակում էր գերմանացիների ուղղությամբ, թիկունքում անուշադրության մատնվեց: Ստիպված էր սուրհանդակ ուղարկել իր մարդկանց մոտ, որը, բարեբախտաբար, ժամանակին հասավ, և տեղի չունեցավ անդառնալին:
Ինքը՝ Մնացականյանը, իր ինքնակենսագրության մեջ այսպես է նկարագրում այս արկածի ավարտը. «Կրակը հանկարծ դադարեց, և մենք բարեհաջող հասանք մերոնց մոտ: Ճիշտ է, առանձին կրակոցներ դեռ լսվում էին, բայց մենք անվնաս հասանք առաջին պատահած բնակավայրի տներից մեկին և այնտեղ կանգնեցրինք չարաբաստիկ «Վագրին»:
«Ավելի ուշ ինձ պատմեցին, որ ես, ցատկելով տանկից, դեռ ինչ-որ ձայներ էի հանում՝ ակնհայտորեն փորձելով զեկուցել առաջադրանքի կատարման մասին: Հասկանալով, որ կոնտուզիայի պատճառով լավ վիճակում չէի, հրամանատարները սկսեցին հանգստացնել ինձ, և ես, վատ զգալով ու ուժասպառ լինելով, ընկա ձյան վրա»:
Ցերեկվա լույսի ներքո հրամանատարությունը տեսավ տանկիստների կողմից ժամեր առաջ արվածի ամբողջական պատկերը և, նախապես խոստացված Կարմիր դրոշի շքանշանի փոխարեն, Ալեքսանդր Մնացականյանին շնորհեց ԽՍՀՄ հերոսի կոչում. այնպես ստացվեց, որ պարգևը հանձնվեց նրան միայն Հաղթանակի շքերթի նախօրեին՝ 1945 թվականի հունիսին: Կարևորն այն է, որ հանձնվեց այն ոչ ետմահու:
Պատերազմից հետո Մնացականյանն ավարտեց զրահատանկայինների ռազմական ակադեմիան, ծառայեց բանակում, դարձավ գեներալ-լեյտենանտ և ռազմական դիվանագետ՝ աշխատելով Սիրիայում, Լիբանանում, Լաոսում և Մարոկկոյում: Մարտական գեներալը կյանքից հեռացավ 2004 թվականի ապրիլի 24-ին, երբ արդեն պաշտոնաթող էր եղել:
Ռուբեն Գյուլմիսարյան
