Արդեն առնվազն տասը օր է, ինչ տեղի է ունենում դրամի կտրուկ արժեզրկում: Սեպտեմբեր ամսվա ցուցանիշների համեմատությամբ՝ մինչև նոյեմբերի 20-ը դոլարի արժեքն աճել է 25-30 դրամով՝ հասնելով իր գագաթնակետին մինչև նոյեմբերի 24-ը. այդ օրերին դոլարը կարելի էր փոխանակել 510-511 դրամ փոխարժեքով: Այնուհետև դրամը ուժեղացավ. փոխանակման կետերում մեկ դոլարի դիմաց մի քանի օր անընդմեջ առաջարկում էին ընդամենը 503-504 դրամ: Այնուամենայնիվ, դոլարի արժեքի բարձրացման ուղղությամբ պարբերական տատանումները, այնուամենայնիվ, համաքաղաքացիների համար անհանգստության պատճառ են դառնում:
Արտարժույթի շուկայից առաջին տագնապալից լուրերը հասան դեռևս օգոստոսի կեսերին, այդ ժամանակ դոլարը թանկացավ մինչև մոտ 495 դրամ, ինչը մի շարք առաջին անհրաժեշտության ապրանքների թանկացման պատճառ դարձավ: Արտարժույթի ներկայիս կտրուկ ուժեղացումը կարող է ավելի լուրջ ազդեցություն ունենալ գների վրա. մասնագետների կարծիքով՝ խոսքը կարող է գնալ 20-25% թանկացման մասին: «Դոլարի արժեքն աճել է 25-30 դրամով, ինչը, փորձագետների կարծիքով՝ դոմինոյի էֆեկտով կհանգեցնի ապրանքների 20-25 տոկոսով գնաճի», – գրում է «Փաստ» օրաթերթը նոյեմբերի 26-ին: Չնայած թանկացումները դեռ այդքան էլ զգալի չեն, առանձին ապրանքների շուկաներում գնաճի ընդհանուր միտումները զգուշանալու առիթ են տալիս: Ի՞նչ է կատարվում արժույթի շուկայում, և արդյո՞ք գների հետ կապված նման իրավիճակի պատճառը թուլացող դրամն է, փորձեց պարզել Dalma News-ի թղթակիցը:
Դրամի արժեզրկման պատճառը առաջին հերթին խուճապն էր. մարդիկ մասսայաբար սկսեցին դոլար գնել, և առաջացած դեֆիցիտը հանգեցրեց արտարժույթի փոխարժեքի բարձրացման: ՀՀ ֆինանսների նախկին նախարար Վարդան Արամյանը «Sputnik Արմենիա»-ի հետ տված հարցազրույցում հայտնեց, որ երկրում տնտեսական իրավիճակի ֆոնին տրամաբանական է համարում դրամի արժեզրկումը.
«Փոխարժեքի փոփոխությունը կախված է երկու տեսակի գործոններից՝ կառուցվածքային և իրավիճակային, այսինքն՝ կախված տվյալ օրվա իրավիճակից: Իսկ այսօր հասարակության մեջ առկա են բացասական ակնկալիքներ, որոնք կարող են վերաճել տագնապային տրամադրությունների:
Արամյանը ընդգծեց, որ ժամանակակից հայկական իրականության մեջ երկրորդ գործոնը հատկապես վտանգավոր է: Ըստ նրա՝ հասարակության գործողությունները նույնական են տնտեսվարող սուբյեկտների գործողություններին, որոնք ներկայումս սկսում են իրենց դրամային ակտիվները արտարժույթով փոխանակել: Այլ կերպ ասած՝ մարդիկ, չհասկանալով տնտեսության մեջ տեղի ունեցող գործընթացները, կա՛մ իրենց դեպոզիտները հանում են բանկերից, կա՛մ խնայողությունները վերածում են արտարժույթի:
Նախկին նախարարը շեշտեց, որ այս երևույթի հետևանքները կարող են աղետալի լինել ՀՀ տնտեսության համար.
«Երբ շարքային քաղաքացին տեսնում է, որ դրամը արժեզրկվում է, իմանում է հարազատներից և հարևաններից, որ բոլորը դոլար են գնում, բնականաբար, ինքն էլ է նույնը անում: Այս տեղեկատվության տարածումը չի կանխվում, հավաստի տեղեկատվություն չի տրամադրվում: Հետևաբար, կարծում եմ, որ Կենտրոնական բանկը և կառավարությունը պետք է բավականին կոշտ ու հետևողական լինեն հասարակությանը տեղեկատվություն տրամադրելու հարցում»:
Ըստ փորձագետի՝ գնաճը զսպելու մեկ այլ տարբերակ արժութային (դոլարային) միջամտությունն է տնտեսության մեջ: Այն թույլ է տալիս բավարարել արժույթի նկատմամբ հասարակական պահանջարկը: Բարեբախտաբար, ըստ ֆինանսների նախկին նախարարի՝ Կենտրոնական բանկն ունի բավարար պահուստային ֆոնդ այդ գործիքը օգտագործելու համար: Կենտրոնական բանկի արժույթի պահուստային ֆոնդը կազմում է մոտավորապես 1,8 միլիարդ դոլար: Այս պաշարների հուսալիությունը գնահատելու համար հաշվվում է, թե քանի ամիս կարող են բավարարել ներմուծման համար: Այսպիսով, Կենտրոնական բանկի պահուստային ֆոնդը կարող է բավարարել 4-6 ամիս (աշխարհում նվազագույն համարվում է 3 ամիսը), ինչը, անկասկած, մխիթարական է: Արտարժույթի միջամտությունը ևս արդեն ընթացքի մեջ է:
Համենայն դեպս, «Փաստ» օրաթերթի՝ նոյեմբերի 26-ի նույն հրապարակման մեջ ասվում է, որ «ՀՀ կենտրոնական բանկը զբաղված էր դոլարի փոխարժեքը զսպելով».
«Մասնավորապես, ինչպես հայտնում են մեր աղբյուրները, իրականում դոլարի փոխարժեքը ներկայումս տատանվում է 574-580 դրամի սահմաններում, և Կենտրոնական բանկը օրական ծախսում է մոտ 100 հազար դոլար թանկացումը զսպելու համար:
Այն իսկապես հաջողվում է զսպել: Այնուամենայնիվ, նույնիսկ հաշվի առնելով ձեռնարկված միջոցառումները՝ դրամը այնուամենայնիվ թուլացավ (մոտ 4-5%-ով), և դոլարի արժեքը որոշ ժամանակ կանգ առավ 503-504 դրամի վրա: Այնուամենայնիվ, նույն արևածաղկի ձեթի, ալյուրի, շաքարավազի գները դանդաղ, բայց հաստատուն բարձրանում են: Իսկ ո՞րն է պատճառը:
Պարզվեց, որ պետք չէ ամեն ինչում մեղադրել բացառապես դրամի փոխարժեքի անկումը: Տնտեսական մրցակցության պաշտպանության պետական հանձնաժողովի եզրակացության համաձայն, որն ամեն օր մոնիտորինգ է իրականացնում Հայաստանի խոշոր առևտրային ցանցերում, սեպտեմբերի 27-ից (Արցախում պատերազմի սկզբից) որոշ առաջին անհրաժեշտության ապրանքների գները աճել են հիմնականում դրանց՝ համաշխարհային բորսայական գնի աճի պատճառով: Այդ պատճառով, օրինակ, թանկացան արևածաղկի, եգիպտացորենի յուղը (2-7%-ով) և շաքարավազը (6-7%-ով):
Ալյուրի և ձվի մոնիտորինգի տվյալները կտրամադրվեն ավելի ուշ: Բայց արդեն այժմ դժվար չէ կռահել, որ հիմնական փաստարկը կրկին կդառնան հացահատիկի ու կոմբի կերի համաշխարհային գնաճը: Ի դեպ, տեղի թռչնաբույծները այս մասին հայտարարել են դեռևս նոյեմբեր ամսին:
Այսպիսով, ՀՀ թռչնաբույծների միության նախագահ Սերգեյ Ստեփանյանը դեռևս նոյեմբերի 20-ին նշել է, որ Հայաստանում ձվի գնաճի հիմնական պատճառը հացահատիկային մշակաբույսերի շուկայական գնի բարձրացումն է որպես աշխարհում նոր տեսակի կորոնավիրուսային համավարակի հետևանք: Ըստ նրա՝ ձվի գինը տվյալ ժամանակահատվածում աճել է միջինը 3-8 դրամով: Մասնավորապես, խանութներում կարելի էր ձու գնել 62-68 դրամով:
Ըստ զրուցակցի՝ դա դեռևս վերջը չէ: Իրականում մի քանի օր առաջ ձվի մանրածախ գները արդեն տատանվում էին հատը 65-75 դրամի սահմաններում: Այնպես որ, Ստեփանյանի հավաստիացումները, որ «ներկայիս գները կպահպանվեն մինչև Նոր տարի», դժվար թե իրականանան…
Սակայն ի՞նչն է իրականում «հարվածում» գներին:
«Մեր տնտեսության համար լուրջ պատուհաս է «ներմուծման» զգալի մասնաբաժինը ինչպես պատրաստի ապրանքների շուկայում, այնպես էլ Հայաստանում արտադրվող ապրանքների ինքնարժեքի մեջ: Ի վերջո, հումքի առյուծի բաժինը ներմուծվում է դրսից», – Dalma News-ի հետ հարցազրույցում հայտնեց «Export Armenia» փորձագետների ասոցացիայի համահիմնադիր Էմիլ Ստեփանյանը:
Ըստ նրա՝ հայրենական արտադրանքի ապրանքների ինքնարժեքի «ներմուծվող» բաղադրիչը կազմում է մոտ 70%: Այդ է պատճառը, որ արտադրող երկրներում կոնկրետ հումքի կամ արտադրանքի գնի անկումը չնչին է լինում, առավել ևս` դոլար-դրամ հարաբերակցության տատանումները, ինչը ներքին շուկայում շատ ցավոտ է ընկալվում, նաև եթե հաշվի առնենք այն, որ հանրապետությունից դուրս առևտուրն իրականացվում է հիմնականում դոլարով: Ըստ փորձագետի՝ դրանից խուսափելու համար պետք է պայքարել ներմուծման դեմ:
«Ներմուծումը ուղղակիորեն ոչնչացնում է ներքին արտադրությունը: Հայրենական արտադրանքի վաճառքի շուկան չափազանց փոքր է. արտահանումը գործնականում բացակայում է, և ներմուծվող ապրանքների գերակշռության պատճառով շատ դժվար է գոյատևել ներքին պահանջարկի հաշվին… Պարադոքսն այն է, որ երկրում բավականաչափ բանջարեղեն է աճեցվում, բայց մենք դրանք ներմուծում ենք դրսից և վաճառում մեծ առևտրային ցանցերի միջոցով՝ հնարավորություն չտալով մեր ֆերմերներին վաստակել օրվա հացը: Այսպիսով, մենք փաստացի կորցնում ենք գյուղատնտեսությունը, և ոչ միայն. տնտեսության գրեթե բոլոր ճյուղերը լճացում են ապրում: Հետևաբար, պետք է որքան հնարավոր է շուտ սկսել ճնշել ներմուծումը՝ հօգուտ տեղական արտադրության: Բարեբախտաբար, մենք ունենք ներուժ, և մեր արտադրողների արտադրանքը կարող է հեշտությամբ լուրջ տեղ գրավել»:
Փորձագետի խոսքով՝ մենք ամեն տարի ներմուծում ենք այնպիսի ապրանքներ (մոտ 700 միլիոն դոլարի), որոնք ինքներս կարող ենք հեշտությամբ արտադրել: Միայն տարեկան 10 միլիոն դոլարի թխվածքաբլիթներ ու մակարոնեղեն ենք ներմուծում՝ ամեն անգամ սթրես ապրելով դոլարի փոխարժեքի հերթական թանկացումից, մինչդեռ կարող էինք պարզապես ներմուծման փոխարինմամբ զբաղվել:
«Վերցնենք կարագը. նորզելանդական կարագի փոխարեն, որը կազմում է շուկայում վաճառվող ամբողջ կարագի ավելի քան 40%-ը, կարող ենք առաջարկել տեղական արտադրողների արտադրանքը. ներառյալ նրանց, ովքեր այժմ զբաղված են այդ ապրանքի ներկրմամբ: Տարեկան հանրապետություն է ներկրվում 3500 տոննա կարագ: Սա նշանակում է, որ Հայաստանում ամենօրյա արտադրությունը պետք է կազմի շուրջ 10 տոննա, ինչը մեր անհատ գործարարները իրենց հնարամտությամբ և ամենակարևորը՝ ֆինանսական հնարավորություններով ունակ են ապահովել: Միայն ցանկություն է հարկավոր: Իսկ նման ցանկություն կարող է առաջանալ միայն պետության նախաձեռնությամբ: Արդեն այս իրավիճակից դուրս գալու մեր տեսլականով նամակ ենք ուղարկել Էկոնոմիկայի նախարարություն: Հույս ունենք ստանալ նոր ղեկավարության աջակցությունը: Հակառակ դեպքում՝ առանց կազմակերպված արտահանման և մեծածավալ ներմուծման երկրի տնտեսությունը կշարունակի ճնշվել՝ արտարժույթի ամեն տատանումից հայտնվելով ճգնաժամի մեջ», – ասում է Ստեփանյանը:
Ինչ վերաբերում է ներկայիս գնաճին, ապա մասնագետն այն որոշակի գոհունակությամբ է ընկալում. «Ճիշտն ասած, որպես գործարար ամենևին դեմ չեմ բարձր գներին, քանի որ բարձր գների պայմաններում արտադրողը ի վիճակի է ապահովել նորմալ եկամուտ և, անհրաժեշտության դեպքում, լուծել առկա խնդիրները՝ գնել սարքավորումներ, ընդլայնել արտադրական հզորությունները, ինչը, ցավոք, մեզանից շատերը վաղուց չեն անում: Բարձր գների պայմաններում ձևավորված մարժայի պայմաններում մեկ այլ բիզնես անմիջապես «կգտնի իր տեղը», և, փաստորեն, կգցի գինը: Իրավիճակը ինքնուրույն կկարգավորվի՝ շահեկան դիրքերում մեջ թողնելով տեղական արտադրողին և, որ ամենակարևորն է՝ սպառողին: Ավաղ, ներմուծման ներկայիս հսկայական ծավալի պայմաններում գները բարձր մակարդակի վրա պահելը պարզապես անիրատեսական է…»:
Արդյունքում, մեր շուկան դեռ նախկինի պես կախված է լինելու արժույթի տատանումներից և համաշխարհային բորսայական գների վերաձևավորումից: Ընդ որում, այդ կախվածությունը հաճախ արտացոլվում է ռազմավարական նշանակության ապրանքների շուկայում, ասենք՝ հացահատիկի և ալյուրի, որտեղ ներմուծման տեսակարար կշիռը կազմում է մոտ 80%: Այսպիսով, այս տարի հացահատիկային կուլտուրաների շուկայական գները աճել են ամռան կեսերից, և հոկտեմբերի 29-ի դրությամբ հասել են առավելագույն շեմին: Այս մասին հոկտեմբերի վերջին հայտնեց «Մանանա գրեյն» ալրաղաց ձեռնարկության ղեկավար Գուրգեն Նիկողոսյանը: «Sputnik Արմենիա»-ի հետ հարցազրույցում նա ասաց, որ եթե չլիներ ռազմական դրություն, հացը միանշանակ կթանկանար:
«Հուլիսից մինչ օրս (հոկտեմբերի վերջին – խմբ.) հացահատիկի գինն աճել է 50 դոլարով մեկ տոննայի համար: Եթե մի քանի ամիս առաջ հայ ներմուծողները վճարում էին 13 հազար ռուբլի (մոտ 160 դոլար) մեկ տոննայի համար, ապա այժմ նույն ծավալի համար պետք է վճարեն 17 500-ից 18 500 ռուբլի (216-228 դոլար)», – նշել է Նիկողոսյանը:
Ըստ նրա՝ հացը Ռուսաստանում հոկտեմբերի վերջին 20 օրերի ընթացքում աճել է 5 ռուբլով: Ինչ վերաբերում է Հայաստանին, դրա գինը անփոփոխ էր մնում միայն այն պատճառով, որ Արցախում ընթացող պատերազմի պայմաններում ոչ ոք չէր մտածում շահույթի մասին. «Եթե պատերազմը չլիներ, հացը դեռևս այն ժամանակ կթանկանար»:
Այժմ իրավիճակը փոխվել է, և ալյուրը գնալով թանկանում է: Բարձրակարգ սորտի «Բաղրամյան» ալյուրի կիլոգրամը առաջարկվում է 310 դրամով, սեպտեմբեր ամսվա 260 դրամի փոխարեն: Գնաճը 50 դրամով ինչ-որ մեկի համար կարող է աննշան թվալ, սակայն հացը ամենագլխավոր ապրանքն է, հետևաբար, հավանական է, որ այս թիվ մեկ ապրանքին կհաջորդի մյուս ապրանքների ու ծառայությունների գնաճը:
Մինչ հոդվածը պատրաստվում էր տպագրության, «Մատնաքաշ» հացը նախորդ 90 դրամից հասավ 100 դրամի: Հայտնի առևտրային ցանցերի փռերում թխված լավաշի մեկ կիլոգրամը 540 դրամի փոխարեն արժե 550 դրամ: Ձուն մեկ անգամ ևս թանկացավ՝ ամենաէժանը (01) այժմ արժե 70 դրամ, իսկ ամենախոշորը (03)՝ 80 դրամ: Դեկտեմբերի 2-ին տեղի ունեցավ գնաճ ևս 5 դրամով:
Առևտրի կետերում նշում են նաև արևածաղկի ձեթի անընդհատ թանկացման մասին: Եթե մի քանի ամիս առաջ ամենաէժան ձեթի լիտրը առաջարկվում էր 550 դրամով, ապա այժմ խոսքը 880 դրամի մասին է: Ամենատարածվածները, ինչպիսիք են «Ավեդովը» և «Սլոբոդան», արդեն վաճառվում են 950 դրամով: Շաքարավազը հետ չի մնում մյուս ապրանքներից. մի քանի օր առաջ մեկ կիլոգրամը, որը պատերազմից առաջ կայուն 340 դրամ գինն ուներ, սկսեց արժենալ 400 դրամ: Իրացում իրականացնողները տարակուսանքի մեջ են. ի՞նչ է լինելու Նոր տարվան ավելի մոտ ժամանակաշրջանում:
Իրինա Գրիգորյան
