Եվրամիության դիտորդների առաքելությունը, որը կոչած է մոնիթորինգի ենթարկել հայ-ադրբեջանական սահմանը առաջիկա երկու տարիներին, կարող է Անդրկովկասյան տարածաշրջանում Ռուսաստանի հետ հակասությունների լուրջ պատճառ դառնալ։ Մտավախությունը, որ Հայաստանը կարող է դառնալ Արևմուտքի և Ռուսաստանի մրցակցության հարթակներից մեկը, ավելի ակնհայտ դարձավ Մոսկվայի կոշտ արձագանքից հետո Բրյուսելի՝ տարածաշրջան 100 փորձագետներից բաղկացած երկարաժամկետ առաքելություն ուղարկելու որոշմանը։ Ռուսաստանի տեսանկյունից ԵՄ ներկայացուցիչները կարող են «միայն աշխարհաքաղաքական հակամարտություն բերել տարածաշրջան և սրել առկա հակասությունները»։
Եվրամիության արտաքին գործերի նախարարների խորհուրդը հունվարի 23-ին համաձայնել է Հայաստան երկու տարով ԵՄ քաղաքացիական առաքելություն ուղարկել Անվտանգության և պաշտպանության ընդհանուր քաղաքականության շրջանակներում, որը նախորդ՝ դեկտեմբերի 19-ին իր աշխատանքը ավարտած կարճաժամկետ առաքելության ավելի ընդլայնված տարբերակն է։ Առաքելության նպատակը, ըստ պաշտոնական Բրյուսելի, Հայաստանի սահմանամերձ շրջաններում կայունության խթանումն է, վստահության ձևավորումը տեղում և Հայաստանի ու Ադրբեջանի միջև հարաբերությունների կարգավորմանն ուղղված ջանքերի համար նպաստավոր պայմանների ապահովումը։
Հայաստանը գրեթե անմիջապես ողջունեց ԵՄ-ի՝ տարածաշրջան երկարաժամկետ առաքելություն ուղարկելու նախաձեռնությունը, այն դիտարկելով որպես սահմանին իրավիճակի սրումը զսպող միջոց: Միևնույն ժամանակ, Երևանը խոստովանում է, որ եթե նույնիսկ եվրոպացի քաղաքացիական մասնագետները չեն կարող լիարժեք պաշտպանել Հայաստանը, առնվազն որպես երրորդ կողմ կարձանագրեն սադրանքները, եթե դրանք տեղի ունենան։
«ԵՄ դիտորդական առաքելությունը կլինի քաղաքացիական, հետևաբար իրավիճակի սրման դեպքում չի կարողանա միջամտել։ Սակայն տեղում գտնվելու ընթացքում դիտորդները կարձանագրեն հրադադարի խախտումներ և իրավիճակի մասին կտեղեկացնեն ԵՄ-ին», – հայտարարեց իշխող «Քաղաքացիական պայմանագիր» խմբակցության պատգամավոր Սարգիս Խանդանյանը։
Մինչ ԵՄ-ն մշակում է Հայաստանում իր երկարաժամկետ առաքելության տեղակայման մանրամասները՝ «Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև հարաբերությունների կարգավորմանն ուղղված ջանքերին նպաստելու» հավակնոտ առաջադրանքով, Մոսկվան և Բաքուն, որոնք կարող են տեղում ազդել իրավիճակի վրա, մեղմ ասած, չողջունեցին եվրոպական նախաձեռնությունը։ Պաշտոնական Բաքուն, որը, ի թիվս այլ բաների, 50 օր է, ինչ փակում է Լաչինի միջանցքը՝ բոլոր կողմերից ադրբեջանական զինված ուժերով շրջապատված Լեռնային Ղարաբաղը Հայաստանին կապող միակ ճանապարհը, առաքելություն ուղարկելու ԵՄ որոշումը «բավականին տհաճ փաստ» է անվանել։
Մոսկվան բազմիցս եվրոպական նախաձեռնությունը «հակաարդյունավետ» է անվանել: Ռուսաստանի դիրքորոշումն արտահայտելու գագաթնակետը ՌԴ ԱԳՆ հայտարարությունն էր, որում ասվում էր, որ ԵՄ ներկայացուցիչները կարող են «միայն աշխարհաքաղաքական հակամարտություն բերել տարածաշրջան և սրել առկա հակասությունները», ինչին, «հաշվի առնելով տեղում տիրող իրավիճակը», կարձագանքեն Հայաստանի սահմաններին ծառայող ռուս սահմանապահները։
Մոսկվան արձանագրում է նաև, որ Երևանը, «իր տրամաբանական ավարտին չհասցնելով ՀԱՊԿ առաքելություն ուղարկելու աշխատանքները, նախընտրեց ընտրություն կատարել հօգուտ ԵՄ-ի»։ Երևանում սրա դեմ փաստարկներ կան: Դրանցից առաջինը և ամենակարևորը, ըստ Երևանի, ՀԱՊԿ դաշնակիցների և հիմնական դաշնակից Ռուսաստանի չկամությունն է՝ կոնկրետ միջոցներ ձեռնարկելու Հայաստանի տարածքները ապաօկուպացնելու և իրենց տարածք Ադրբեջանի զինված ուժերի ներխուժումները դատապարտելու համար, որոնք տեղի են ունեցել 2021 և 2022 թվականներին։
«Երբ անվտանգության համակարգը չի գործում, անհրաժեշտ է «դիվանագիտականացնել» այդ անվտանգությունը, ինչով էլ մենք այժմ զբաղվում ենք։ Սա ոչ թե աշխարհաքաղաքական վեկտորի փոփոխություն է, այլ առկա պայմաններում թշնամու հավակնությունները ինչ-որ կերպ զսպելու ցանկություն», – վստահեցնում է ՀՀ վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի համախոհ, հատուկ հանձնարարություններով դեսպան Էդմոն Մարուքյանը։
Այդուհանդերձ, Երևանի ձեռնարկած գործողությունները, հատկապես անցյալ տարվա աշնանից հետո, վկայում են Ռուսաստանից հեռանալու որոշակի միտումի մասին։ Հետևելով ՀԱՊԿ-ի և Մոսկվայի զգուշավոր արձագանքին՝ ի պատասխան Հայաստանի՝ 2020 թվականի պատերազմի ավարտից սկսած 2022 թվականի սեպտեմբերի 13-14-ը սահմանին տեղի ունեցած ամենախոշոր էսկալացիայի ժամանակ Ադրբեջանին դիմակայելու ռազմական օգնության մասին Հայաստանի խնդրանքին, Երևանը Եվրամիության և Ֆրանսիայի միջնորդությամբ Բաքվի հետ պայմանավորվել է տարածքային ամբողջականության փոխադարձ ճանաչման շուրջ։ Այսպիսով, Հայաստանը փաստացի համաձայնել է ղարաբաղյան հիմնախնդրի կարգավորմանը ադրբեջանական բանաձևով` թիրախավորելով միայն ԼՂՀ հայերի իրավունքների և անվտանգության ապահովման հետ կապված հարցերը։
Ավելին, հայ-ադրբեջանական սահմանին սեպտեմբերյան ռազմական գործողություններից հետո ԵՄ-ն դիտորդների փոքր խումբ է ուղարկել, որոնք երկու ամիս մոնիթորինգի են ենթարկել առաջնագծում տիրող իրավիճակը Հայաստանի կողմից։
Որոշ ժամանակ անց Երևանը ՀԱՊԿ-ի դեմ երկու դեմարշով հանդես եկավ։ Անցյալ տարեվերջին ՀԱՊԿ Հավաքական անվտանգության խորհրդի նիստից հետո ՀՀ վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը չստորագրեց ՀԱՊԿ գագաթնաժողովի ամփոփիչ հռչակագիրը, ինչպես նաև Ադրբեջանի հետ հակամարտության հետ կապված Երևանին օգնության մասին որոշման նախագիծը։ Արդեն 2023 թվականի սկզբին վարչապետ Փաշինյանը երեք ժամ տևած մամուլի ասուլիսի ժամանակ հրաժարվեց Հայաստանում ՀԱՊԿ զորավարժություններ անցկացնելուց, ինչի մասին ավելի վաղ ազդարարել էր ՌԴ ՊՆ-ն։ Փաշինյանն իր որոշումը բացատրել էր նրանով, որ թուրք-ադրբեջանական տանդեմը կարող է զորավարժությունները համարել սպառնալիք, որը «Ռուսաստանի լռության պայմաններում» կազդի Հայաստանի անվտանգության վրա։
Գագաթնակետը Եվրամիության՝ Հայաստանի կողմից հայ-ադրբեջանական սահմանը մոնիթորինգի ենթարկելու համար երկարաժամկետ առաքելություն ուղարկելու որոշումն էր: Մի երկիր, որը Ռուսաստանի ռազմավարական դաշնակիցն է, և որտեղ տեղակայված են 102-րդ ռուսական ռազմաբազան և ռուս սահմանապահները՝ Թուրքիայի հետ սահմանը վերահսկելու համար։ Իսկ 2020 թվականի պատերազմից հետո ռուս զինվորականները սկսեցին պարեկություն անել նաև Հայաստանի և Ադրբեջանի սահմանին։
«Եթե կողքից նայեք Հայաստանի որոշումներին և գործողություններին, կարող է տպավորություն ստեղծվել, որ Հայաստանը գնում է իր դաշնակցին փոխելու ճանապարհով, ինչպես հայտարարում են Ռուսաստանում որոշ քաղաքական գործիչներ և փորձագետներ։ Սակայն իրականում նման բան չկա։ Հայաստանի որոշումների դրդապատճառները թաքնված են անցյալ տարվա սեպտեմբերյան իրադարձություններում, երբ գոյություն ունեցող անվտանգության համակարգը չգործեց», – Dalma News-ի հետ զրույցում վստահեցրեց բարձրաստիճան աղբյուրը ՀՀ կառավարությունում։
Երևանի համար անցյալ տարի առանձնահատուկ ցնցում էր Ադրբեջանի հետ սահմանին սեպտեմբերյան ռազմական սրացումը, խոստովանում է ՌԴ ԱԳՆ Մոսկվայի միջազգային հարաբերությունների պետական ինստիտուտի (ՄՀՄՊԻ) Միջազգային հետազոտությունների ինստիտուտի առաջատար գիտաշխատող, «Միջազգային վերլուծություն» ամսագրի գլխավոր խմբագիր Սերգեյ Մարկեդոնովը։ Նրա խոսքով, Մոսկվայի չափազանց զգուշավոր դիրքորոշումն ու Բաքվի հարձակողական եռանդը «այն բաղադրիչներն են, որոնց արդյունքում հասունացել է անվտանգության լրացուցիչ երաշխիքների խնդրանքը»։
Նրա տեսանկյունից՝ Հայաստան «միսիոներներ» ուղարկելը չի նշանակում ո՛չ երկրի դուրս գալ ՀԱՊԿ-ից, ո՛չ Եվրասիական տնտեսական միությունից, ո՛չ էլ կտրուկ շրջադարձեր Երևանի արտաքին քաղաքականության մեջ։ «Ռուս խաղաղապահները Ղարաբաղում են, իսկ 102-րդ ռազմաբազան մնում է Գյումրիում։ Իսկ Վաշինգտոնի և Բրյուսելի ակտիվության դեմ լավագույն բաղադրատոմսն այն է, որ դրանք արդյունավետ աշխատեն», – իր տելեգրամյան ալիքում գրում է քաղաքագետ Սերգեյ Մարկեդոնովը։
Այնուամենայնիվ, բաց է մնում այն հարցը, թե կոնկրետ ինչպես կգործի առաքելությունը, եթե բախվի ադրբեջանական կողմի և Ռուսաստանի հետ աշխատելու խնդիրների հետ, որի խաղաղապահ զորքերը գտնվում են Լեռնային Ղարաբաղում 2020 թվականից, և որը հայկական կողմում ունի ռազմաբազա և սահմանապահներ։
Հայաստանում հույս ունեն, որ եվրոպական առաքելության անդրսահմանային տեղակայումը չպետք է լուրջ խնդիրներ ստեղծի ռուս զինվորականների համար։
«Հայաստանում ԵՄ նախորդ առաքելության փորձը ցույց տվեց, որ հնարավոր է համատեղել Հայաստանում եվրոպական առաքելության և ռուս զինվորականների աշխատանքը», – վերջերս հայտարարել է Էդմոն Մարուքյանը։
Իսկ ահա ընդդիմությունը զգուշանում է Ռուսաստանի և Արևմուտքի օրեցօր սրվող երկրաբանական մրցակցության՝ Հայաստանի տարածք տեղափոխելուց, զգուշացնելով, որ դա կարող է վտանգավոր լինել հայկական պետականության համար։
«Իմ հիմնական մտահոգությունն այն է, որ ԵՄ դիտորդների տեղակայումը շրջադարձային չդառնա Ռուսաստանի և Արևմուտքի աշխարհաքաղաքական մրցակցությունը մեր տարածաշրջան՝ Հայաստանի տարածք տեղափոխելու համար։ Երևանը պետք է ամեն կերպ կանխի դա», – Dalma News-ի հետ զրույցում ասել է ընդդիմադիր «Պատիվ ունեմ» խմբակցության պատգամավոր Տիգրան Աբրահամյանը։
Հայկ Գրիգորյան
