Հենց ռուս խաղաղապահների աջակցության և զգոնության հույսով է, որ Արցախի բնակիչները վերադառնում են իրենց լքված տներ: Լեռնային Ղարաբաղում ռազմական գործողությունների դադարեցման մասին հայտարարության ստորագրման պահից ժամանեց 1960 ներկայացուցիչներով ռուսական զորամիավորում, որի առանցքը կազմեցին Կենտրոնական ռազմական օկրուգի 15-րդ առանձին մոտոհրաձգային բրիգադի (խաղաղապահ) ստորաբաժանումները: Ժամանեցին՝ հագեցած ամենաժամանակակից տեխնիկայով. 10 օրվա ընթացքում առնվազն 250 թռիչք է կատարվել Ռուսաստանից Հայաստան, որոնք, բացի զինծառայողներինց, բերել են 552 միավոր ավտոմոբիլային և հատուկ սարքավորում:
Նոյեմբերի 20-ին` Ռուսաստանի նախագահ Վլադիմիր Պուտինի հետ հանդիպման ժամանակ այս մասին ասաց ՌԴ պաշտպանության նախարար Սերգեյ Շոյգուն: Վարչության պետի կողմից արված գլխավոր հայտարարությունը հետևյալն էր. «Գերագույն գլխավոր հրամանատար, ռուսական խաղաղապահ զորամիավորումը ավարտել է տեղակայումը Լեռնային Ղարաբաղի տարածքում և սկսել է կատարել իր առջև դրված խնդիրները Ձեր հրամանագրին համապատասխան: Այսօր Լաչինի միջանցքը և Լեռնային Ղարաբաղի տարածքը լիովին վերահսկվում են ռուս խաղաղապահ ստորաբաժանումների կողմից: Հետագա առաջադրանքը 23 դիտակետերում հրադադարի ռեժիմի պահպանումն է»:
Դատելով նրա զեկույցից՝ անհիմն են արցախցիների այն մտավախությունները, որ անհրաժեշտության դեպքում խաղաղապահների միջամտությունը կարող է ուշանալ: Ըստ Ս. Շոյգուի՝ «խաղաղապահ գործողությունը կառավարելու համար գործի է դրվել կառավարման համակարգ, որը հնարավորություն է տալիս արագ արձագանքել իրավիճակի փոփոխություններին»:
«Գլխավոր շտաբը կազմակերպել է փոխգործակցություն. ստեղծվել են ուղիղ կապի ուղիներ Հայաստանի և Ադրբեջանի ռազմական գերատեսչությունների հետ»:
Բացի այդ, ինչպես իր զեկույցի ժամանակ հայտարարեց հակամարտության գոտում խաղաղապահ զորակազմի հրամանատար, գեներալ-լեյտենանտ Ռուստամ Մուրադովը, Լեռնային Ղարաբաղի տարածքը բաժանված է պատասխանատվության երկու գոտիների
««Հյուսիս» գոտու 11 դիտակետերում առաջադրանքներ է իրականացնում 15-րդ մոտոհրաձգային բրիգադի առաջին գումարտակը: «Հարավ» գոտու 12 դիտակետերում՝ Լաչինի միջանցքում, երկրորդ գումարտակը: Ստեփանակերտ քաղաքում տեղադրվել է հրամանատարական կետ, որտեղից վերահսկվում են խաղաղապահ ուժերը: Դիտակետերը ապահովված են կապի բոլոր տեսակներով՝ ներառյալ փակ, տիեզերական և վիդեոկոնֆերանս-կապ: Աշխատանքներ են տարվում դրանք տեսահսկող շարժական հավաքածուներով զինելու համար, ինչը հնարավորություն կտա հեռակա կարգով իրականացնել շրջանաձև դիտարկում` ներառյալ գիշերը: Բացի այդ, անօդաչու թռչող սարքերն օգտագործվում են իրավիճակը շուրջօրյա վերահսկելու համար»:
Խաղաղապահների՝ իրենց վստահված առաքելության նկատմամբ նման լուրջ մոտեցման փաստը հնարավորություն է տալիս հավատալ, որ հակառակորդ կողմի սադրանքները կճնշվեն: Այսպիսով, տեղի բնակչությունը հետ քաշվեց դեպի հայրենի հողեր: Ըստ ՌԴ ՊՆ ղեկավար Սերգեյ Շոյգուի՝ «նոյեմբերի 14-ից սկսած՝ ռուս խաղաղապահները ապահովել են 4436 փախստականների անվտանգ վերադարձը Ստեփանակերտ, որոնք ավելի վաղ լքել էին հակամարտության գոտիները»: հաջողությամբ շարունակվում է ռուսական զորամիավորման կողմից վերադարձող հայերի ավտոշարասյունները ուղեկցելու գործընթացը: Այսպիսով, նոյեմբերի 21-ի դրությամբ շուրջ 7 հազար ժամանակավոր վերաբնակեցվածներ արդեն վերադարձել են Արցախ: Այդ մասին ՌԴ պաշտպանության նախարար Սերգեյ Շոյգուն հայտարարել է արդեն նոյեմբերի 21-ին Երևանում իր հայ գործընկեր Վաղարշակ Հարությունյանի հետ հանդիպման ժամանակ: Ըստ «ՌԻԱ Նովոստի»-ի՝ ՌԴ պաշտպանության նախարարը համոզմունք է հայտնել, որ բոլորը, ովքեր ցանկանում են վերադառնալ Լեռնային Ղարաբաղ, կկարողանան դա անել:
Բարեբախտաբար, տեղաշարժը Ստեփանակերտ տանող ճանապարհի՝ Լաչինի միջանցքի հատվածով այժմ լիովին անվտանգ է: Սա ևս ռուս զինվորականների շնորհիվ է. բավականին կարճ ժամանակահատվածում երթուղու 28 կիլոմետրանոց հատվածն ամբողջովին մաքրվել է ականներից և մաքրվել պայթուցիկ առարկաներից և տեխնիկայից, որոնք ոչնչացվել են ռազմական գործողությունների ընթացքում: Արդեն նոյեմբերի 17-ից այդ հատվածով բացվեց քաղաքացիական ավտոտրանսպորտի անվտանգ երթևեկությունը:
Ռուս խաղաղապահները միաժամանակ կազմակերպեցին զինված կազմավորումների դուրսբերումը: Ռուստամ Մուրադովի խոսքով՝ նոյեմբերի 20-ին, եռակողմ հայտարարությանը խստորեն համապատասխան, խաղաղապահ ուժերի հրամանատարությունը կազմակերպեց Աղդամի շրջանից հայկական զինված կազմավորումները հաջողությամբ դուրս բերելու և տարածքը ադրբեջանական կողմին հանձնելու խնդիրը: Իսկ նոյեմբերի 19-ին ադրբեջանական զորքերը լքեցին Շուշին: Դուրսբերման կադրերը ֆիքսել է «Իզվեստիա» հեռուստաալիքը: Նորից ռուս խաղաղապահներն էին, որ ուղեկցեցին զորքերին իրենց մշտական տեղակայման վայրեր:
Ինչպես նշել է խաղաղապահ զորախմբի հրամանատարը, շփման գծում հրադադարի պայմանավորվածությունների և ռազմական գործողությունների վերահսկողության ընթացքում նոյեմբերի 20-ի դրությամբ հրադադարի ռեժիմի խախտումներ և սադրանքներ չեն արձանագրվել:
«Առանձին աննշան միջադեպերը կարգավորվում են տեղում գտնվող խաղաղապահ զորակազմի ներկայացուցիչների կողմից: Դրա համար ստեղծվել է փոխգործակցություն գործողությունների անցկացման վայրում հակառակորդ կողմերի միջև և տեղական վարչակազմերի հետ», – ասաց Մուրադովը
Նա նաև ավելացրեց, որ ռուս խաղաղապահները հասկանում են իրենց առջև դրված խնդիրների ողջ պատասխանատվությունը և պատրաստ են դրանք իրականացնել ՌԴ նախագահի և Պաշտպանության նախարարի ցուցումներին խստորեն հետևելով:
ՌԴ նախագահ Վլադիմիր Պուտինը կարևորել է նպատակային օգնություն ցուցաբերումը ռազմական գործողությունների ընթացքում տուժած տեղացի կարիքավոր բնակիչներին: Այդ գործառույթը պետք է հանձնարարվի ստեղծվող Մարդասիրական արձագանքման միջգերատեսչական կենտրոնին: Օրերս դրա կազմում ստեղծվեց ևս հինգ կենտրոն՝ Մարդասիրական ականազերծման կենտրոն, հակամարտող կողմերի հաշտեցման կենտրոն (ներառյալ հոգեբանական աշխատանքի բաժին, հեռուստառադիոհեռարձակման կայաններ, «Խաղաղարարի տեղեկագիր» թերթի խմբագրություն), Տրանսպորտային ապահովման, Բժշկական ապահովման և Առևտրակենցաղային ապահովման կենտրոններ:
Ըստ ՌԴ նախագահի՝ անհրաժեշտ է «ամբողջովին գործի դնել ստեղծվող կառույցի մեծ ներուժը».
«Աշխատանքը հսկայական է, և այն պետք է ուղղված լինի վերջնական արդյունքին: Իսկ վերջնական արդյունք կարող է լինել կոնկրետ աջակցությունը կոնկրետ մարդկանց: Նրանք, ովքեր հիմա դրա կարիքն ունեն»
Ավաղ, օգնության կարիք ունեցողները շատ են. խոսքը գնում է մոտ 90 հազար մարդու մասին, որոնք Լեռնային Ղարաբաղում ռազմական գործողությունների ժամանակ տեղափոխվեցին Հայաստան: Խորհրդակցության ժամանակ նման թվեր ներկայացրեց ՌԴ ԱԳ նախարար Սերգեյ Լավրովը: Ակնհայտ է, որ նրանց վերադարձի և տեղավորման առումով աշխատանքն ահռելի է: Ավելին, ինչպես նշել է ՌԴ քաղաքացիական պաշտպանության և արտակարգ իրավիճակների նախարար Եվգենի Զինիչևը, տարբեր գնահատականների համաձայն՝ Լեռնային Ղարաբաղ վերադարձողների թիվը կարող է հասնել 30 հազարի:
«Միևնույն ժամանակ, առկա ենթակառուցվածքները կարող են տեղավորել շուրջ 5 հազար մարդու: Մշակվում են տարբեր տարբերակներ մնացած բնակչությանը տեղավորելու համար՝ ներառյալ արագ կառուցվող բնակելի մոդուլների կառուցում», – ասաց նախարարը
Նա նաև հավելեց, որ մարդասիրական բեռով երկու ավտոշարասյուն արդեն ուղևորվել են Հայաստան: Տարբեր շինանյութեր տեղափոխող առաջին ավտոշարասյունը՝ 45 տոննա կշռով, հանրապետություն է ժամանել նոյեմբերի 21-ին, իսկ երկրորդը (բեռի քաշը՝ 300 տոննա) մի փոքր ուշ դուրս է եկել Ռոստովից: Ինչպես հայտնեցին ԼՂ արտակարգ իրավիճակների պետական ծառայությունում, Ռուսաստանից ստացված օգնությունը (շինանյութ, ապակիներ, մետաղյա թիթեղներ, փայտանյութ) արդեն հասցվել է Արցախի քաղաքաշինության նախարարության պահեստ: Շինարարներն արդեն սկսել են վերականգնել ադրբեջանական կողմի գնդակոծությունից տուժած բնակավայրերը: Դրանք, ավաղ, շատ են:
Եվգենի Զինիչևի խոսքով՝ «նախնական տվյալներով Լեռնային Ղարաբաղի 4 շրջաններում՝ 43 բնակավայրերում, 284 շինություն ամբողջությամբ ավերվել է»:
«Այժմ ճշտվում են ավերված շենքերի տեսակները և բնութագրերը: Հաշվի առնելով շենքերի և շինությունների հիմնական վնասների բնույթը` ապակեպատման և ծածկի նյութերի կարիք կա»:
Նոյեմբերի 16-ից սկսած՝ խաղաղապահ գործողության գոտում իրավիճակը գնահատելու համար աշխատում է ՌԴ ԱԻՆ օպերատիվ խումբը: Մեթոդական և գործնական օգնություն է ցուցաբերվում գնահատող հանձնաժողովների աշխատանքներին, որոնք որոշում են ավերածությունների բնույթը և նախատեսվող աշխատանքների ծավալը:
Բացի այդ, խորհրդակցության ժամանակ ՌԴ ԱԻՆ-ում ստեղծում էր համատեղ խումբ Միջգերատեսչական հումանիտար կենտրոնի կազմում աշխատելու համար: Ինչպես նշել է Արտակարգ իրավիճակների նախարարը, դրա կազմում կներառվեն ինչպես փրկարարներ, այնպես էլ հոգեբաններ, տեխանձնակազմ և պիրոտեխնիկներ` չեզոքացնելու համար բնակավայրերի տարածքում չպայթած զինամթերքը: Ասացին ու արեցին: Նոյեմբերի 23-ի առավոտյան արդեն Երևան տեղափոխվեց ավելի քան 100 զինծառայող, 13 միավոր ռազմական և հատուկ տեխնիկա, այդ թվում` «Ուրան-6» ականազերծման ռոբոտային համալիրներ, զրահափոխադրիչ մեքենաներ և զրահամեքենաներ: Ըստ «Sputnik Արմենիա»-ի՝ անձնակազմը և տեխնիկան երթով անցնելու են Երևան-Գորիս-Ստեփանակերտ երթուղով: Նպատակակետին հասնելուն պես՝ կսկսեն կատարել ինժեներական հետախուզության, ականազերծման և պայթյունավտանգ իրերի ոչնչացման առաջադրանքներ Արցախի այն շրջաններում, որոնք ամենից շատն են տուժել պատերազմի արդյունքում:
Չնայած Ստեփանակերտի մեծ մասն այսօր արդեն մաքրվել է կասետային ռումբերից, այնուամենայնիվ, ինչպես հայտնեց Արցախի արտակարգ իրավիճակների պետական ծառայության մամուլի քարտուղար Հունան Թադևոսյանը, ամենախիտ բնակեցված տարածքներում կլաստերային ռումբեր են օգտագործվել պատերազմի առաջին իսկ օրվանից, և չպայթած արկերը դեռ մնում են տնային տնտեսությունների տարածքներում և բազմահարկ շենքերի բակերում: Արտակարգ իրավիճակների ծառայությունը մեկնում է նաև քաղաքացիների ահազանգերով. պայթյունի ալիքից շատ դռներ չեն բացվում: Թշնամին, ինչպես գիտեք, դիտավորյալ հարվածի տակ էր առնում քաղաքացիական ենթակառուցվածքները, հացի գործարանները, էներգաջրամատակարարման օբյեկտները:
Ի դեպ, Ասկերանի շրջանի մի քանի բնակավայրերի բնակիչներին խմելու ջուր հասցնելը ռուս խաղաղապահների բարի գործերի շարքում ևս մեկ կարևոր քայլ է: Գյուղերից մեկի ջրմուղի պետը շնորհակալություն հայտնեց ռուսներին օգնության համար, ինչը բավականին անսպասելի և անհրաժեշտ էր տեղի բնակիչների համար, որոնց գյուղերում ամռան տապի պատճառով չորացել էին աղբյուրները:
«Ռուսները խաղաղություն բերեցին Ղարաբաղ: Հուսով ենք, որ այն դեռ երկարատև կլինի: Մենք նույնիսկ չէինք սպասում, որ նրանք կգան այստեղ: Չէինք սպասում, որ ջուր կբերեն»:
Ենթակառուցվածքների վերականգնման կարևոր աշխատանքները բնակավայրերում կենսապահովման օբյեկտների վերականգնման համար արագ են ընթանում: «Մասնագետները շարունակում են վերականգնել էներգաջրամատակարարումը: Նրանց օգնության են եկել ՌԴ ԱԻՆ աշխատակիցները, որոնք նույնպես զբաղվելու են քաղաքացիական օբյեկտների և քաղաքային ենթակառուցվածքների նորոգմամբ:
Սա բավականին ծավալուն աշխատանք է. անհրաժեշտ է որոշել, թե որ տներն է հնարավոր վերանորոգվել և ինչպես դա իրականացնել: Կազմվում են նաև առաջին հերթին օգնության կարիք ունեցող քաղաքացիական անձանց ցուցակներ», – գրում է «Sputnik Արմենիա»-ն: Հրապարակման համաձայն՝ Ստեփանակերտում հասարակական տրանսպորտն արդեն սկսել է գործել, աշխատանքները վերսկսել են խանութներն ու նույնիսկ վարսավիրանոցները: Ապրանքների մատակարարման հետ կապված խնդիրները աստիճանաբար վերանում են: Մարդիկ արդեն կարող են հանգիստ դուրս գալ փողոց՝ չվախենալով գնդակոծությունից: Վերջապես քաղաքում տարածվեց թարմ թխած հացի հոտը:
Խաղաղապահներն անգնահատելի օգնություն են ցուցաբերում նաև անհայտ կորած հայ զինծառայողներին գտնելու և զոհվածների մարմինները դուրս բերելու հարցում: Հայաստանի Պաշտպանության նախարարության անհայտ կորածների և գերեվարվածների կոմիտեի նախագահ, գնդապետ Վիտալի Ոսկանյանը ավելի վաղ հայտարարել էր.
«Երեկ երեկոյան (նոյեմբերի 16-ին – խմբ.) հանդիպել եմ ՌԴ խաղաղապահ առաքելության ներկայացուցչի հետ, և նա պատրաստակամություն հայտնեց օգնել մեզ դիակները դուրս բերելու և անհայտ կորածների որոնման աշխատանքներում այն տարածքներում, որտեղ հայկական կողմը մուտք չունի: Ռուս խաղաղապահները շատ ավելին են անում, քան մենք ակնկալում էինք»:
Ռուսական կողմը հոգացել է նաև Լեռնային Ղարաբաղի մշակութային ու կրոնական ժառանգության պահպանման հարցը: Այս թեմային անդրադարձավ ՌԴ նախագահ Վլադիմիր Պուտինը վերոնշյալ խորհրդակցության ժամանակ.
«Հատկապես կցանկանայի խոսել պատմական հուշարձանների և կրոնական սրբավայրերի պահպանության մասին՝ ինչպես ադրբեջանական, այնպես էլ հայկական: Այս խնդիրն ունի մարդկային բարոյական նշանակություն: Կարծում եմ, որ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի աջակցությունը անհրաժեշտ կլինի:
Սակայն, ինչպես գիտեք, չսպասելով միջազգային հասարակական կառույցների արձագանքին՝ Ռուսաստանն արդեն իր «թևի» տակ է առել Դադիվանքը: Նոյեմբերի 16-ին, Շուշիի Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցու (Սուրբ Կազանչեցոց) սրբապղծության դեպքերից հետո, Դադիվանք վանական համալիրում տեղադրվեցին խաղաղապահների երկու պահակակետեր. մեկը` բնակավայր մուտքի, մյուսը` անմիջապես վանքի մոտ: Այս մասին հայտնեց Լեռնային Ղարաբաղում տեղակայված ռուսական խաղաղապահ ուժերի ավագ լեյտենանտ Օլեգ Կովալենկոն: Նա նշեց, որ զորամիավորումը տեղակայվել էր Տեր Հովհաննեսի օրհնությամբ, որը անձամբ իրենց ծանոթացրեց տեղանքի ու շինության հետ, պատմեց իրավիճակի մասին: Դրանից հետո խաղաղապահները սպասեցին վերականգնողական սարքավորումների տեղափոխմանը և սկսեցին համակարգված գործողություններ դիտակետ տեղադրելու համար:
«Ի սկզբանե պատրաստ էինք հանդիպել թյուրըմբռնումների և, հնարավոր է, նույնիսկ որոշ սադրիչ գործողությունների, սակայն պարզվեց, որ մեր սպասելիքները բացարձակ անհիմն էին: Տեղի բնակիչները մեզ ջերմորեն ընդունեցին: Դա ինձ համար անսպասելի էր: Մարդիկ այստեղ շատ բարեսիրտ են, փորձում են ամեն ինչում օգնություն ցույց տալ, ամենաքիչը, որ անում են, բարոյական աջակցության ցուցաբերումն է մեծամասնության կողմից: Կցանկանայի իմ խորին երախտագիտությունը հայտնել ժողովրդին նման ընդունելության համար…», – ասաց Կովալենկոն «Sputnik Արմենիա»-ի հետ հարցազրույցում:
Ըստ նրա՝ սկզբում նկատելի էր եկող ու վանքին հրաժեշտ տվող մարդկանց ընկճվածությունը. «Սակայն, տեսնելով խաղաղապահ զորախումբը, մարդիկ հուսադրվեցին… Ես սիրում եմ և՛ ռազմական պատմություն, և՛ մշակույթի պատմություն: Նախքան որևէ գործուղման մեկնելը, անձնակազմիս հետ անցկացնում եմ ազգագրության, պատմության, նույնիսկ կրոնագիտության պարապմունքներ: Իմ մարտիկները գիտեն հակամարտության նախապատմությունը, ինչպես նաև տարածաշրջանի պատմությունը: Անընդհատ կատարելագործում ենք մեր գիտելիքները: Քանի որ այստեղ ենք, ծանոթանում ենք մարդկանց հետ: Բայց միայն Դադիվանքը տեսնելուց հետո կարողացանք գնահատել հսկայական պատմական շերտը, հայ ժողովրդի ազգային հսկայական ժառանգությունը»:
«Շնորհակալություն ռուս խաղաղապահներին» արտահայտությունը հաճախ է լսվում իրենց տներ վերադարձող ղարաբաղցիների շուրթերից: «Այստեղ ընդհանրապես չէինք վերադառնա: Միայն խաղաղապահների կողքին կարող ենք մեզ փոքր-ինչ անվտանգ զգալ», – հայկական ԶԼՄ-ներին տված հարցազրույցում ասաց տեղի բնակիչներից մեկը:
Նրա հայրենակիցը ևս հույս հայտնեց, որ կայուն խաղաղություն է հաստատվել իրենց հայրենի հողում:
«Մեր եղբայրները՝ ռուս խաղաղապահները, թույլ չեն տա, որ նման բան նորից կրկնվի: Այդպես էր Հարավային Օսեթիայում և Աբխազիայում: Մերձդնեստրում նույնպես խաղաղապահներ կային: Նրանք լավ են կատարում իրենց գործը: Կարծում եմ՝ այստեղ էլ այդպես կլինի…»:
Նոյեմբերի 22-ին ռուս խաղաղապահները ՀՀ տարածքից Լեռնային Ղարաբաղ ուղեկցեցին փախստականների ավտոբուսների հերթական շարասյունը: «34 ավտոբուս Երևանից շարժվեց դեպի Ստեփանակերտի գլխավոր հրապարակ՝ այնտեղ հասցնելով ավելի քան 1400 մարդ», – ասվում է ՌԴ ՊՆ հայտարարության մեջ: Օրերի ընթացքում ավելի քան 1,4 հազար փախստական է վերադարձել Ստեփանակերտ:
Իրինա Գրիգորյան
