Keçən il işlə əlaqədar Bakıya getmək, sonra isə tez evə qayıtmaq lazım idi. Bir sözlə, taksi ilə aeroportdan yola düşərkən və geri dönərkən mənə yalnız Bakının “Heydər Əliyev” hava limanını, taksinin pəncərəsindən Bakının mərkəzindəki bir neçə küçəni və şəhərin ətrafını görmək müəssər oldu. Təəssüratımın həcmi bir növ yarımçıqdır… Ancaq uşaqlığımda çox sevdiyim Müslüm Maqomayevi dinlədikdən sonra olduğu kimi, Azərbaycan paytaxtından da xoş hisslər qalıb. Azərbaycanı yenidən ziyarət etmək istədim. Mən Azərbaycanın tarixi haqqında ciddi kitablarla məşğul olmağa, bu ölkənin həyatı ilə maraqlanmağa başladım. İnternet vasitəsilə bir çox azərbaycanlılarla tanış oldum. Sonra turist kimi Azərbaycana getməyə başladım.
Mənim kimiləri az deyil. 2018-2019-cu illərdə Azərbaycana gələn turistlərin sayı 3 milyona yaxınlaşıb. Bunlar əsasən ruslardır. Moskvadan Bakıya hər gün yüzə yaxın reys – həm birbaşa, həm də çarter reysləri uçur. Təcrübəli səyahətçilər Bakıya Türkiyə aviaşirkətinin təyyarələri ilə uçmağı məsləhət görürlər. Türklərdə qiymət və keyfiyyətin optimal vəhdəti var; ekonom – klasda da dadlı yemək və rahatlıq təmin edilir. Rusiyadan olan turoperatorlar görməli yerlərin adi icmalından tutmuş yerli şərabların və Azərbaycan mətbəxi yeməklərinin dequstasiyasınadək Azərbaycan üzrə öz şəbəkələrini çoxdan işləyib hazırlamışlar. Putyovka (Yol vəsiqəsi) standartına “hər şey daxildir”. Şirkət sərnişinləri Bakıya çatdıracaq təyyarəni ehtiyatda saxlayır. Hava limanında turistləri turfirmanın bələdçisi qarşılayır və mehmanxanaya aparır. Bundan sonra isə turistləri, demək olar ki, bütün Azərbaycan üzrə – Abşeron yarımadasının Xəzər sahilindən Böyük Qafqazın cənub ətəklərinə qədər rahat səyahətlər gözləyir. Qiymət baxımından, belə bir səfər standart olaraq Soçidə və ya Krımda təşkil edilmiş istirahətdən baha olmur. Bu, Rusiyadan kənarda istirahət etmək istəyən, lakin eyni zamanda tənbəl və ya getdiyi ölkənin dilini öyrənməyə vaxtı olmayanlar üçün ideal bir səyahətdir. Belə ki, Azərbaycanda əhalinin mütləq əksəriyyəti rus dilini bilir. Bu, yalnız Sovet İttifaqının mirası deyil, eyni zamanda Azərbaycanın Rusiya ilə hazırki yaxın münasibətlərinin nəticəsidir. Rusiyada minlərlə azərbaycanlı işləyir, respublikanın bakalavr və magistr tələbələri Rusiya universitetlərində təhsil alırlar. Bakıda 2000-ci ildə Mirzə Fətəli Axundov adına Rus dili İnstitutunun bazasında yaradılmış Slavyan Universiteti fəaliyyət göstərir. (Hər ehtimala qarşı xatırladım ki, Axundov Mixail Yuriyeviç Lermontov Tiflisdə yaşadığı zaman ona Azərbaycan dilini öyrədən Azərbaycan ədəbiyyatı klassikidir). Sovet illərində olduğu kimi, yerli məktəblərdə bu gün də rus sinifləri fəaliyyət göstərir. İsmayıllı rayonunda XIX əsrdə molokanlar və duxoborslar tərəfindən salınan İvanovka rus kəndi var. Azərbaycanda sonuncu kolxoz məhz İvanovkada qalmaqdadır. Bakının Rus mədəniyyəti mərkəzində ivanovkalılar azərbaycanlıları və respublikanın qonaqlarnı dini mahnıların bənzərsiz ifası ilə ilhama gətirib sevindirirlər. Hazırki Bakı tarixən rus dilinin millətlərarası ünsiyyət dili olduğu beynəlmiləl şəhər kimi tanınmışdır.
Təsəvvürünüzə bir anlığa azərbaycanlıların, rusların, ləzgilərin, ermənilərin, avarların, talışların, yəhudilərin, assuriyalıların yan-yana yaşadığı köhnə Bakı məhəlləsini gətirin. Onlar hansı dildə ünsiyyət qururlar? Əlbəttə rus dilində! Sürətlə artıb inkişaf edən neft-kimya sənayesinə işləmək üçün ucqarlardan olan insanların kütləvi surətdə axışdıqları Sovet Bakısında rus dilini sərbəst bilmək mədəni insanın əlaməti hesab olunurdu. Və ruslarla qohumluq nüfuzluluq və üstünlük idi. Əgər Azərbaycan kəndindən olan bir nəfər Bakıya köçdükdən sonra rus qızına evlənirdisə, o, böyük rəis vəzifəsilə təmin edilmiş hesab oluna bilərdi. Bu, əlbəttə ki, Bakı yumorunun zarafatıdır. Amma məlum olduğu kimi, hər bir zarafatda bir həqiqət və gerçəklik payı da var…
Ruslara mehriban münasibət təkcə Bakı və ya Gəncə kimi iri şəhərlərdə deyil, kəndlərdə də mövcuddur. Ucqarlarda da turistlər üçün maraqlı yerlər var. Nabran kəndi Xəzərin sahilində, Xaçmaz rayonunda yerləşir. Bu, bir növ hər yay dəniz kənarında sakit istirahət həvəskarlarının toplandığı yerli Yaltadır. Qonaqlar üçün dəbdəbəli otellər və xüsusi evlər var. Bütün bunlar tamamilə ucuz və münasibdir. Rus mənşəli kəndin adı – «набирать» – “yığmaq” sözündən yaranmış və əvvəllər orada balıqçılar yaşamışlar. Nabranın yarım saatlığında yerləşən Quba xanlığının keçmiş paytaxtı Xudat şəhəri qədim müsəlman Şərqinin həvəskarları üçün XX əsrin əvvəllərində ingilis mühəndisi Uilyam Lindley tərəfindən inşa edilmiş əsl Məkkə olmuşdur. Burada həm qədim məscidlər, həm də vaxtilə Quba xanlığını Dağıstan tərəfdən dağlıların hücumlarından müdafiə etmiş qala valının qalıqları və bir çox başqa şeylər vardır… Heç də az maraqlı olmayan – həmçinin, Xudatın iki kilometrliyində yerləşən, Şollar kəndindəki su kəməridir. Şollardan Bakıya qədər olan məsafə 182 km–dir, bir təsəvvür edin ki, hansı kilometrajda borular çəkilməli , və eləcə də, nə qədər böyük həcmdə torpaq və mühəndis işləri aparılmalı idi ?! Şollar su kəmərinin tarixi Bakı neft mədənlərinin tarixidir. Sürətlə böyüyən Bakı üçün içməli su çörəkdən daha vacib idi. Abşeron nefti müstəqil Azərbaycanın tarixidir. Bakıda təmiz bulaq suyunun olması üçün Bakı Dumasının üzvü (qlasnı), sonralar müstəqil Azərbaycan Demokratik Respublikası parlamentinin sədri Əlimərdan Topçubaşov öz pullarının 25 min manatını vermişdi. Bakı mədənləri həm də Zaqafqaziyada Nəcmudin Samurski, Prokofiy Caparidze və əlbəttə ki, İosif Stalinin adları ilə bağlı inqilabi hərəkatın beşiyidir.
Yeri gəlmişkən, inqilablar və qiyamlar haqqında … Əvvəlki fəaliyyətimdəki vərdiş üzrə, qeyri-ixtiyari olaraq hər yerdə təhlükəsizlik və asayişlə bağlı məsələlərə çox diqqət yetirirəm. Turistlərin forumunda rəfiqələri ilə Dağıstandan keçərək avtomobillə Azərbaycana səyahət edən moskvalı qızın rəyini görmüşəm. Qızlar Azərbaycanı oraya bir daha düşmək arzusu ilə tərk etmişlər. Bu fakt Odlar ölkəsində yasayişin və təhlükəsizliyin durumundan tam aydın xəbər verir. Odlar yurdu(və ya Odlar ölkəsi) bu, İslamdan əvvəl, burada zərdüştilər ziyarətgahının mövcud olduğu dövrdə Azərbaycanın ikinci adı idi. Hərçənd, niyə “idi” deyə yalnız keçmiş zaman adından danışırıq? Bakıdan 30 km aralıda, Suraxanı kəndinin kənarında zərdüştilik Atəşgah od məbədi fəaliyyət göstərir. Azərbaycanda isə Puşkin ədəbi irsinin qəhrəmanı çar Dodonun öz məşum gözəlini – arvadını çıxarıb apardığı şəhəri görmək olar. Kürdəmirdən 72 km məsafədə (yaşlı nəsil belə adda Azərbaycan şərabını xatırlayır) – qədim Şamaxı, antik mənbələrdə Kəmaheyn, vaxtilə qüdrətli Şirvanşahların paytaxtı Şamaxı. Şamaxı Makedoniyalı İsgəndər, İslam dinini Qafqaza gətirən Çingiz xanın nökərlərini və Vasili Yanın təcəssüm etdirdiyii Xorəzm şahzadəsi Cəlaləddin Menqburnun tərənnüm etdiyi ərəb istilaçılarını xatırlayır.
Sonda aşağıdakıları əlavə edə bilərəm. Şəxsən tanıdığım Sovet İttifaqı Marşalı Dmitri Timofeyeviç Yazov Heydər Əliyevə çox hörmət edir. Azərbaycanın mərhum Prezidenti ilə tanış deyildim, amma Dmitri Timofeyeviçin rəyini yüksək qiymətləndirirəm. Babam Böyük Vətən müharibəsindən hərbi zabit, polkovnik rütbəsi ilə qayıtmışdı. Mən özüm istefada olan zabit, polis polkovnik-leytenantıyam. Cavan (demək olar ki, gənc) təqaüdçüyəm. Yalançı təvazökarlıqdan uzaq, Azərbaycanı çox xoşlayan gözəl rus qadınıyam.
Оlqа Оrlovа
