İşgəncələrin Qarşısının alınması üzrə Avropa Komitəsi (İQAK) özünün yaxınlarda Azərbaycan üzrə dərc edilmiş hesabatlarında azyaşlı cinayətkarların saxlandıqları tərbiyəvi cəzaçəkmə müəssisəsini bağlamağa çağırmışdır. Dalma News ədliyyə naziri nəzdində İctimai Komitənin üzvü, Azərbaycanın Hüquqmüdafiə Mərkəzi idarə heyətinin üzvü, zamanı müzakirə olunaraq, BMT-nin eksperti Zəlihə Таhirovadan bu tövsiyəyə şərh verməyi xahiş etmişdir.
— Bu cəzaçəkmə müəssisəsində bir perimetrdə, lakin müxtəlif bölmələrdə həm yetkinlik yaşına çatmayan oğlanlar, həm də qadınlar saxlanılır. Oğlanlar üçün tərbiyə müəssisəsində yerlər tam tutulmamışdır (70 yerlik müəssisədə 30-a yaxın məhbus var), qadınların vəziyyəti isə böhranlıdır. Bu, çox köhnə, 1933-cü ildə tikilmiş koloniyadır və 85 il ötəndən sonra o, artıq bütün qadın məhkumları özündə sığışdıra bilmir. Koloniyanın ətrafındaki çoxmərtəbəli binaların balkon və pəncərələrindən cəzaçəkmə müəssisəsinin bütün daxili ərazisi ovcun içi kimi görünür. Bu, həm etik, həm də təhlükəsizlik baxımından düzgün deyil.
Bu, yetkinlik yaşına çatmayanların azadlıqdan məhrum olma müddətini başa vurmaları üçün yeganə cəzaçəkmə yeridir. Lakin, bir çox yeniyetmələr məhkəmə istintaqı altında istintaq təcridxanalarında da saxlanılırlar. Məsələn, elə həmini İQAK keçən il Kürdəxanıda 22, Gəncədə 5, Şəkidə 2 yeniyetmə qeydə almışdır. Halbuki, məhkəmə onların cox gənc olmalarını və yeniyetmələrin qanunu ilk dəfə pozmasını nəzərə alaraq, onları cəzaçəkmə müəssisəsinə göndərməyə də bilərdi.
Cəzaçəkmə müəssisəsindəki məhbusların sayını mühakimə olunanların sayı ilə (yalnız 2016-cı ildə 261) müqayisə etmək, hər halda çox vaxt azadlıqdan məhrumetmə ilə bağlı olmayan qətimkan və cəza tədbirinin seçildiyini anlamaq üçün kifayətdir. Elə Prezidentin azadlıqdan məhrum etmə yerlərinin humanistləşdirilməsi haqqında fevral 2017-ci il sərəncamı da buna yönəldilmişdir.
2016-cı ilin statistikasına görə (Dövlətstatkom daha təzəsini dərc etmir), məhkum olunanlarını 30%-i azadlıqdan məhrum, 33%-i cərimə, 29%-i şərti cəzaya, qalanları isə islah və ictimai işlərə məhkum olunmuşlar. Ümumiyyətlə, müstəqillik dövründə yetkinlik yaşına çatmayan məhkumların sayı demək olar ki, üç dəfə azalıb (1993-cü ildəki 689 nəfərin müqabilində 2016-cı ildə 261).
— Bəs bizdə adətən, nəyə görə mühakimə edirlər?
—Böyüklərdə olduğu kimi, birinci yerdə — əmlak cinayətləri durur. Yetkinlik yaşına çatmayanlar arasında 64%-i oğurluq, soyğunçuluq və quldurluğa görə məhkum olunmuşlar. Bunun ardınca daha böyük fərqlə zorakı cinayətlər gəlir —qətllər, qəsdən ağır və yüngül bədən xəsarəti yetirmək(14%), xuliqanlıq (5%) və s. Böyüklərlə müqayisədə narkotik maddələrin qanunsuz dövriyyəsi, zorlama üzrə mühakimə olunanlar azdır, dələduz və fırıldaqçılar isə demək olar ki, yoxdur.
Əsasən qəsdən adam öldürmə, ağır bədən xəsarətləri yetirmə, cinsi zorakılıq, soyğunçuluq, quldurluq və xuliqanlığa görə azadlıqdan məhrum edirlər. Bu zaman hadisələrin 50,6%-ində 5 ildən az cəza müddəti seçilir (yeniyetmələr üçün onlar 10 ildən artıq olmamalıdır).
— Yəqin bunlar, yetim və natamam ailələrdən olan uşaqlardır?
— Əsla yox: statistika göstərir ki, məhkum uşaqların 83,5%-i hər iki valideyni, 15,3%-i bir valideyni olan və yalnız 1% – dən bir qədər çoxu yetim olan uşaqlar idi. Bununla belə, 2016-cı ildə 11 qətlin hamısını hər iki valideynə malik uşaqlar törətmişlər.
Lakin, bununla belə, bu ailələri çətin ki, firavan və uğurlu adlandırmaq olar. Əksər hallarda (65,5%), yeniyetmələr heç bir yerdə təhsil almamış və işləməmişlər, yəni avaraçılıq etmişlər. Ancaq cinayətkarlar arasında şagirdlər cəmi 17,6%, işləyənlr isə bundan da az —16,8% təşkil etmişdir.
Bir daha qeyd etmək istəyirəm ki, məhkum olunmuş yeniyetmələrin yalnız üçdə biri (87 nəfər) cinayətdə böyüklərlə birgə və təkcə 12%-i — qrupda iştirak etmişdir. Yəni, nəzarətsizlik və məşğulsuzluqdan fərqli olaraq, xarici amil, başqasının təsiri o qədər də böyük rol oynamamışdır.
Oxudum sizin maddəsində ki, gənclər sərf əyləncə 200 manat, ayda — daha çox minimum əmək haqqının. Haradan belə pul var yeniyetmə, əgər o, özü qazanır və kifayət qədər zəngin valideynləri?.. Zənnimcə, təsadüfi deyil ki, əmlak payı cinayətlərin yeniyetmələr arasında (64%) bərabərdir sayı heç nə ilə məşğul olan uşaqların (65,5%), əsasən yoxsul (“qızıl gənclik” əsasən oturur).
Sizin məqalənizdə oxumuşam ki, gənclər əyləncələrə ayda 200 manatadək — minimal əmək haqqından daha çox pul sərf edirlər. Əgər özü qazanmırsa və valideynləri kifayət qədər zəngin deyillərsə,yeniyetmədə belə pullar hardandır?.. Zənnimcə, təsadüfi deyil ki, yeniyetmələr arasında(64%) əmlak cinayətlərinin payı heç nə ilə məşğul olmayan, əsasən yoxsul ailələrdən olan uşaqların sayına (65,5%) bərabərdir, («qızıl gənclik» əsas etibarilə oturmur).
Bu, cinayətlərin profilaktikasında yeniyetmələri təhsil və əməyə cəlb etmək, onların asudə vaxtlarının faydalı keçməsinin təşkili kimi amillərin vacibliyini göstərir.
— Bəs cəzaçəkmə müəssisəsində bu təmin olunurmu?
— Orada orta məktəb, klub, idman meydançası və kitabxana, ailəsi ilə görüşmək və telefon zəngləri hüququ var. Fərqlənənləri şəhərə gəzməyə buraxırlar. Lakin onların dünyası həbsxana astanasının o biri tərəfində onları necə qarşılayacaq? Gənclər siyasətinə daha çox diqqət yetirmək lazımdır, əks halda biz növbəti itirilmiş nəsllə üzləşməli olacağıq.
— Bəs məhkum olunmuş qızlar çoxdurmu və onlar necə saxlanılırlar?
– Qanuna görə, onları yeniyetmə oğlanlar və yaşlı qadınlardan ayrı saxlamaq lazımdır. Lakin yeniyetmə qızlar həmişə az olmuş və onları böyük qadınlarla bir yerdə saxlayırlar. 2016-cı ildə onların sayı cəmi 4 idi. Onlardan 2-si oğru, 1-i хuliqan, dördüncünü isə nəsə başqa bir şeyə görə mühakimə etmişdilər. Təbii ki, bu qədər az şagird üçün ayrıca məktəb açmazlar. Odur ki, məktəb əvəzinə onlar burada özlərindən yaşlı cinayətkar qadınlarla öz «universitetlərini» keçirlər…
Yeri gəlmişkən, İQAK bizim penitensiar administrasiyaya müxtəlif qrup məhkumlar üçün məşğulluq proqramları işləyib hazırlamağı tövsiyyə edir. Ümidvaram ki, Zabratda Avropa standartlarına uyğun tikilən yeni cəzaçəkmə tərbiyə müəssisəsində bütün bunlar nəzərə alınacaqdır.
Таtyanа Ələkbərova
