Bakı heyrətamiz memarlıq qurğuları ilə məşhurdur – gildən, ağacdan, daşdan tutmuş müasir materiallara qədər. Lakin paytaxtın urbanistkasında Sovet mədəni irsi xüsusi yer tutur. Keçmiş sovet sivilizasiyasının əsas maddi sübutları arasında yalnız şəhərin bəzəyi üçün deyil, həm də Sovet hakimiyyətinin təbliği vasitəsi kimi istifadə olunan mozaikanın adı çəkilir.Lakin son onilliklər ərzində postsovet məkanında Sovet mozaikası şedevrlərinin kütləvi şəkildə məhv edilməsi müşahidə olunur. Bu günə qədər salamat qalmış mozaik pannolara gəlinсə isə, memarlar MDB-də onların saxlanması üçün dövlət büdcəsindən vəsait ayrılmadığını bildirirlər.
madığını və mozaikaların yararsız hala düşdüyünü bildirirlər. Sənətşünaslıq doktoru, memarlıq sahəsində tanınmış mütəxəssis Elçin Əliyev Dalma Newsə müsahibəsində Bakı mozaikasının məxsusiliyinin nədən ibarət olmasından, ölkənin mozaika üzrə Azərbaycan ustadlarının hansı işlərindən məhrum olmasından söz açmışdır.
– Sovet mozaikasının çiçəklənməsi 60 və 70-ci illərə тəsadüf etmiş və onda müxtəlif mövzular öz əksini tapmışdı: kosmosun fəthi, elmi fantastika, qabaqcıl tibbi texnologiyalar, müəssisə və dəmir yolları inşaatçılarının qəhrəmanlığı və s. əks olundu. Sizcə, niyə Azərbaycanda mozaika istifadəsi Sovet hakimiyyətində populyarlaşdı?
– Sovet İttifaqında, o cümlədən kommunist Azərbaycanında, incəsənət həmişə daha güclü mədəniyyət müəssisələrində – dini və ya siyasi yerlərdə vüsət tapmışdır. İlk illərdə də, gələcəkdə ideologiyanı və bu günün siyasi maraqlarına məsul olan rəsmi sənətə xidmət edən SSRİ inqilabi sənəti ideoloji təsir üçün güclü bir vasitə olaraq böyüdü və xidmət etdi. Hətta Stalinizm dövründə yeni üslub da icad olundu – bugünkü baxımdan absurd. Daha sonra şahid olan “Sosialist Realizm”, “anlaşılan formada patronları tərifləyən” olaraq təyin edildi.
Sosialist realizminin əsas prinsipləri xəlqilik, ideyalılıq və anlaşıqlıq idi, daha geniş yayılmış süjetlər isə siyasi büro üzvlərinin portretləri, gənclər və tələbələrin obrazları, elm və texnika, idman nailiyyətləri, nəhəng qurğuların tikilməsi idi. Sosialist realizminin əsərləri gerçəkliyin utopik obrazını nümayiş etdirməklə tamamilə qeyri-real görünürdü. Sovet xalqına, böyük şəhərlərin, o cümlədən Bakının sakinlərinə bu cür güclü təsir alətlərindən biri də Sovet İttifaqında böyük çiçəklənən incəsənətin digər növləri ilə yanaşı, mozaika sənəti də olmuşdur.
— Sovet küçə monumental incəsənəti-texnologiya və incəsənət əsərlərinin təcəssümü baxımından kifayət qədər mürəkkəbdir. Bakı mozaikasının xüsusiyyəti nədən ibarətdir?
— Mənə elə gəlir ki, Bakı mozaikalarının bədii və üslubi xüsusiyyətləri rəng parlaqlığında, boyaların coşğunluğunda, Şərq motivləri üzərində qurulmuş orijinal süjet xətlərindədir. Məsələn, bizim hamımız rəssam Mikayıl Abdullayevin 1976-cı ildə Bakı şəhərində “Nizami” metro stansiyasının interyerində yerinə yetirdiyi dəbdəbəli mozaik pannolara heyran qalırıq. Hər dəfə” İnşaatçılar” prospektindən keçərkən mən 1980-ci ildə Azərbaycan rəssamları Oqtay Şıxəliyev və Hacıbala Rəcəbovun “BBTV” teleşirkətinin binasının fasadında yахşı qorunub saxlanmış relyefli mozaikasına hökmən baxıram. Yeri gəlmişkən, 1977-ci ildə “Kommunist” nəşriyyatına baş girişin tərtibatı, indi isə Dövlət Nəşriyyatının binasıdır. Təəssüf ki, biz “Qarabağ” mehmanxanasının sökülüşü zamanı məşhur rəssamların bu tandeminin yerinə yetirdiyi eyniadlı mozaik pannonu cinayətkarcasına itirmişik – uşaqlıqda bu parlaq fəvvarələr arasında gəzirdik. Rəssam Rasim Xələfovun 1967-ci ildə Bakı şəhərindəki “Gənclik” metro stansiyasında gördüyü idman mövzusunda mərmər mozaik pannonun hazırlanma texnologiyasının, rəng seçiminin mürəkkəbliyinə görə orijinal olduğunu da nəzərə çarpdırıram.
– Bir çox postsovet şəhərlərində Sovet tarixini amansızlıqla boyalarla örtür və ya tamamilə məhv edirlər. Bakıda bununla bağlı vəziyyət necədir?
– Təəssüf ki, biz də yaşadığmız bu günlərdə mozaika üzrə Azərbaycan ustalarının əvəzsiz əməyini qoruyub saxlamırıq, onların işlərini amansızcasına məhv edirik. Heyf ki, bir neçə il bundan əvvəl Bakı Slavyan Universitetinin fasadında rəssam Qorxmaz Əfəndiyevin 1980 – ci ildə gördüyü işlər, özü də böyük mütəfəkkirlərimizin portretləri sadəcə olaraq məhv edilmişdi.
1984 – cü ildə Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi binasının fasadında ifa olunmuş rəssamlar Yaqub Mehdiyev və Hüseyn Haqverdiyevin “vulkan” relyefli mozaik kompozisiyası hamımızın yadındadır – bu gün o da yoxdur. Gənc Tamaşaçılar Teatrının binasının fasadında bərpa olunana qədər rəssam Siruz Mirzəzadənin 1987 – ci ildə yerinə yetirdiyi möhtəşəm mozaik pannosu vardı və biz onu qoruyub saxlamamışdıq. 1980-ci illərdə rəssam Oqtay Şıxəliyevin Bakıda yüngül atletika manejinin interyerində yerinə yetirdiyi divar rəsminin salamat qalması da mənim üçün maraqlıdır, İdman Nazirliyinin keçmiş rəhbərləri tərəfindən ticarət-əyləncə mərkəzinə amansız və həyasızcasına çevrilən divarın olub-olmaması… təəssüf ki, itirilmiş sənət əsərlərini uzun müddət sadalaya bilərəm.
İntəhası, tarixi irsimizə qayğı ilə yanaşmağın nadir nümunələri də var. Məsələn, bu günlərdə Süleyman Rüstəm küçəsində tarixi binanın yenidən qurulması zamanı binanın əsas girişində iki böyük mozaik pannonun yaxşı bərpa olunduğunu və saxlanıldığını görmək xoş idi.
— Sizin fikrinizcə, bu janrda hansı sənət əsərləri Bakının “simasını” yaradır, şəhərə tanınma imkanı verir?
— Mənim üçün Bakının siması rəssam Tofiq Ağabababayevin 1970-ci illərdə yaratdığı möhtəşəm «Вahar» mozaikası idi – panno indiki Rəşid Behbudov küçəsindən Abbasqulu Bakıxanov küçəsinə sol döngədə quraşdırılmışdı. Bilmirəm, bakılılar onu xatırlayırlarmı … bir neçə il bundan əvvəl Lev Tolstoy adına küçədə gəzərkən binanın torsov divarında 16 saylı məktəbin yanında müasir naxışlı, sonradan tanıdığım kimi, 2018-ci ildə gənc müasir rəssamlar Vay Ağarazıyeva, Daşqın Bayramov və Ağayar Bayruşev tərəfindən qoyulmuş rəsm gördüm. Təsəvvür edirsinizmi, Müasir İncəsənət əsərində nəşr etdiyim “Bakının qapıları və paradı”kitabı təsvir edilmişdir. Açığı, bu, mənim üçün xoş idi. Bakının bugünkü siması Murtuza Muxtarov küçəsindəki bağda, Səadət Sarayının binasının yanında açılan möhtəşəm parlaq mozaikadır. 1975-ci ildə Rəssamlar Siruz Mirzəzadənin, Rəşid Heydərzadənin, Arif Ələsgərovun və Elxan Tahirovun “xoşbəxtlik” adlı əsərindən estetik zövq alın. Bu şedevrləri öz gözlərilə görmək imkanı olan hər kəsə məsləhət görürəm ki, bu imkanı əldən verməsin.
Bununla belə, tarixi irsimizə diqqətli münasibətin nadir nümunələri də var. Məsələn, ötən gün Süleyman Rüstəm küçəsindəki tarixi binanın yenidən qurulması zamanı binanın əsas girişindəki iki böyük mozaika panelinin yaxşı bərpa olunduğuna və qorunub saxlanmasına əmin olmaq xoş idi.
— Sizcə, bu janrda hansı sənət əsərləri Bakının “simasını” yaradır, şəhəri tanınmış edir?
– Mənim üçün Bakının siması rəssam Tofiq Ağababayevin 1970-ci illərdə çəkdiyi möhtəşəm “Bahar” mozaikası idi – panno indiki Rəşid Behbudov küçəsindən Abbasqulu Bakıxanov küçəsinə doğru sol döngədə quraşdırılmışdı. Bakılıların yadındadırmı bilmirəm… Bir neçə il əvvəl Lev Tolstoy küçəsi ilə gedərkən 16 nömrəli məktəbin yaxınlığındakı binanın son divarında sonradan 2018-ci ildə çəkilmiş müasir rəsm gördüm. Gənc müasir rəssamlar Vüsalə Ağaraziyeva, Daşqın Bayramov və Ağayar Bayruşev tərəfindən aşkar edilmişdir. Təsəvvür edin, mənim nəşr etdirdiyim “Bakının qapıları və girişləri” kitabı müasir incəsənət əsərinin üzərində təsvir olunub. Açığı, bundan həzz aldım. Bakının bugünkü siması həm də Murtuza Muxtarov küçəsində, Səadət sarayının binasının yaxınlığındakı parkda heyrətamiz dərəcədə parlaq mozaikadır. Rəssamlar Siruz Mirzəzadə, Rəşid Heydərzadə, Arif Ələsgərov və Elxan Tahirovun 1975-ci ildə hazırladıqları “Xoşbəxtlik” adlı yaradıcılığından estetik həzz alın. Kimin gedib bu şah əsərlərini öz gözləri ilə görmək imkanı varsa, bu fürsəti əldən verməməyi məsləhət görürəm.
Aysel Məmmədova
