Artıq birinci il deyil ki, Azərbaycanda qadın koloniyasında yer çatışmazlığı problemi aktualdır. Elə bir vəziyyət yaranıb ki, məhkəmələr bu gün yeganə qadın həbsxanasında azad yerlərin olmamasını əngəlləyir və məhkəmə icraçıları azadlıqdan məhrum etmə ilə bağlı olmayan alternativ cəza tədbirləri tətbiq etməyə məcbur olurlar. Yeni, geniş tutumlu həbsxana açılması isə, azadlıqdan məhrum etmə hallarının daha geniş tətbiqini təşviq edəcək. Bu barədə Dalma Newsə müsahibəsində Azərbaycanın Hüquqmüdafiə Mərkəzi Şurasının üzvü, hüquq müdafiəçisi Zalihə Tahirova bildirmşdir.
— Azərbaycanda qadınları daha çox hansı maddə ilə azadlıqdan məhrum edirlər?
—Müxtəlif dövrlərdə Məhkəmələr konyunkturadan asılı olaraq bu və ya digər cinayətlərin ictimai təhlükəsini müxtəlif cür qiymətləndirirdilər. Belə ki, vaxtilə amansız narkomaniya müharibəsi elan edilmişdi. Nəticədə, Cinayət Məcəlləsinin müvafiq maddəsi üzrə demək olar ki, şərti hökmlər tətbiq etməmişlər. Və çox tezliklə həbsxanalar, demək olar ki, üçdə biri qədər, əksəriyyəti sadəcə istehlakçı, yəni xəstə olan cinayətkarlarla dolmuşdu. İndi siyasət dəyişmiş və istehlakçıları həbsxanaya qoymaq əvəzinə müalicə etməyə başlamışlar.
Qadın koloniyasında traffikinq və fahişəliyə münasibətdə də bu cür kampaniyalar var idi və orda görkəmli bir qrup fahişəliyə və traffikerlərə sahib idi. Sonra əmlak cinayətləri ön plana çıxdı.
Bundan başqa, təbii səbəbdən məhbusların müxtəlif qruplarının nisbəti mühakiməyə cəlb olunanların tərkibinə uyğun gəlmir. Məhkumlar, tutalım, xuliqanlıq və ya oğurluğa görə həbs olunanların öz kiçik cəza müddətlərini necə çəkib azadlığa çıxmalarından asılı olmayaraq, “qadın koloniyası”nda daha ciddi cinayətlərə görə, məsələn, qətl və ya narkodilerliyə görə həbs olunanlar saxlanılır. Bu gün, mənim müşahidələrimə görə, ən görkəmli qruplar fırıldaqçılar, narkotik satıcıları və qatillərdir.
Qeyd etmək lazımdır ki, bizim məhkəmələr ümumiyyətlə qadınları bu cəza tədbirinə çox könülsüz mühakimə edirlər. Məsələn, 1995 – ci ildə 1171 qadın məhkum edilmişdi, “qadın koloniyası”nda isə 123, 1996 — cı ildə müvafiq olaraq 1339 və 220, 2011 — ci ildə 347 , 2017-ci ildə isə 963 və 400-ə yaxın qadın saxlanılırdı. Buradan görünür ki, əksər hallarda məhkəmələr azadlıqdan məhrum etmə ilə bağlı olmayan alternativ cəza tədbirləri tətbiq edirlər.
Bununla belə, məhkəmələrin bu gün yeganə “qadın koloniyası” nda azad yerlərin olmamasının əngəlləməsi və yeni, daha tutumlu həbsxananın açılması azadlıqdan məhrumetmə hallarının daha geniş tətbiqinə təkan verəcək.
— Qadın məhbusların yaşı, statusu və sayı barədə statistika varmı?
— Statistika var- həm rəsmi, həm də, penitensiar müəssisələrə baş çəkərkən aldığımız statistika. Bu statistikadan görünür ki, 20 il ərzində məhkum olunmuş qadınların sayı üç dəfə artmışdır.Əgər 1995-ci ildə yeganə “qadın koloniyası”nda (4 saylı Cəzaçəkmə Müəssisəsi) 123 qadın məhbus vardısa, 1997-ci ildə onların sayı artıq 275-ə çatmışdır. Artıq bir neçə ildir ki, 350 yerlik rəsmi limit aşılıb. Keçən il orada 480 qadın var idi, bu il 400 – ə yaxındır.
Nəzərə alaq ki, bu koloniyadan başqa, məhkum qadınların bir hissəsi “vərəm koloniyası”nın (UON-3) qadın bölmələrində və Mərkəzi həbsxana xəstəxanasında saxlanılır.
İndi, tezliklə yetərincə çox yerə malik yeni qadın koloniyasının istifadəyə veriləcəyi barədə danışıqlar bərpa olunub.
Məhbus qadınların çoxu (80%) 40 yaşdan kiçik olanlardır. Çoxları ailəlidir, bəziləri çoxuşaqlı analardır. Kiçik uşaqları olan qadınlar, II və III qrup əlillər, narkomanlar, hepatit, vərəm, hətta QİÇS xəstələri də var.
Çox az yetkinlik yaşına çatmayanlar — onlar ümumiyyətlə cinayətlərdə az iştirak edirlər. Bundan başqa, məhkəmələr onlara azadlıqdan məhrum etmə ilə bağlı olmayan alternativ cəzalar tətbiq etməyə çalışırlar.
— Azadlıqdan məhrumetmə yerlərində gender boşluğu varmı? Xüsusilə, saxlama şəraiti əsas etibarilə nə qədər fərqlənir?
— Qadınlara tətbiq edilən ümumi və ciddi rejim elə bu cür rejimlərdən az fərqlənir. Eyni sayda görüşlər, telefon zəngləri, dükanlardaki xərclər üçün pul. Ancaq cərimə təcridçisi ilə cəzalandırıldıqda qadınlar üçün cəza müddəti 10 gündən (kişilərdə 15 gün əvəzinə) artıq deyil və uşaqları olan qadınlara belə cəza vermirlər.
Bununla yanaşı, kişilər üçün nəzərdə tutulan bir sıra rejimlər qadınlara ümumiyyətlə tətbiq edilmir: ömürlük, həbsxana və xüsusi reıimlər. Yəni qadın terrorçu ola bilər, Vətəni dəyişə bilər, ya da yüz nəfər öldürə bilər, ancaq ona verilən hökm 20 ildən çox ( bəzi hökmlər üzrə isə 25 ildən çox) olmayacaq. O, əsil residivist ola bilər, lakin məhkəmə ona xüsusi bir rejim deyil, nisbətən ciddi rejim kəsəcək .
Düzdür, qanunda rejimin qərəzli şəkildə pozulması zamanı məhbusu həbsxanaya göndərməyə (yəni barakda deyil, kamera şəraitində saxlamağa) imkan verən boşluq var. Bu zaman məhbusun cinsindən söz getmir. “Qadın koloniyası” administrasiyası bundan istifadə edərək, bir neçə dəfə qərəzli qanun pozucularını Qobustan həbsxanasına göndərsə də, bu bir sıra səbəblərdən hüquq müdafiəçilərinin tənqidinə səbəb olmuşdu.
Qadınlar üçün azadlıqdan ömürlük məhrum etmə məsələsində “gender ədalətinin bərpası” haqda da səslər var idi (bu zaman qonşu Gürcüstana istinad edilirdi). Amma həm hüquq müdafiəçiləri, həm də qanunvericilər bu ideyanı süngü ilə qarşılamışlar. Odur ki, Azərbaycanda ömürlük həbs cəzası alan qadın yoxdur.
— Ekspertlərin fikrincə, bir qayda olaraq, həbsxanalarda 3-4 ildən artıq olan qadınlarda sosial qavrayış pozulur, psixologiya dəyişir, bütün bunlar gələcək həyata mənfi təsir göstərir və nəticədə qadın tezliklə yenidən həbsxana kamerasına qayıda bilər. Bu doğrudurmu?
— Bu iddiada həqiqət var. Ancaq məhbus qadınların desosializasiyası yalnız həbsxanada təcrid olunduqları üçün deyil, həm də cinayətkarların düzəlməsinə kökündən yanlış yanaşmanın nəticəsində baş verir.
Əvvəllər penitensiar müəssisələr “əmək – islah” müəssisələri idi, yəni orda insanlar əmək və zəhmətilə düzəldilirdi. SSRİ dağılandan və QULAQ haqqında yazılardan sonra cəmiyyətdə belə bir fikir yarandı ki, məcburi əmək şəxsiyyəti şikəst edir və ondan faktiki olaraq imtina etdilər. Koloniyalar “cəzaçəkmə müəssisələri” oldu, demək olar ki, Azərbaycanın hər yerində istehsal sahələri məhv edildi və 2005-ci ilə qədər bizim koloniyalarda sənaye istehsalının həcmi 335 dəfə azaldı. Bu, istehsalın bərpa edilməli olduğu qadın koloniyasına da toxundu.
Adam 100 manat oğurluğa görə həbsxanaya düşə bilərdi, sonra isə zəhmət çəkmədən ona ildə 6 min manat xərcləyən heç bir günahı olmayan vergi ödəyicilərinin hesabına “istirahət” edə bilərdi. Bununla yanaşı, o, öz əmək vərdişlərini itirib, cinayətkar və peşəkar qonşularından yeni vərdişlərlə də bəhrələnirdi. Həbsxana eyni zamanda, məhbusdan sosial öhdəçi və cinayətkar böyütmüş oldu, yəni onu düzəltmədi, əksinə, şikəst etdi.
Bundan başqa, işləməyən məhkumun saxlanmasının ağırlığı onun həbsxanaya gələrək onunla görüşə, ərzaqa,larokda alış-verişə pul xərcləməli olan ailəsinin də üzərinə düşür. Amma əvvəllər işləyən məhbus yalnız özünü deyil, həm də pul göndərməklə ailəsini də saxlaya bilərdi. Statistika inadkar bir şeydir: SSRİ-də residiv təxminən 30% idi, indi isə təxminən 65% təşkil edir. Bu, məhkumların əməksiz tərbiyə olunması ideyasının tətbiqinin əyani nəticəsidir.
Haqlı olaraq belə bir fikir var ki, bir çox məhbus ailələri onların birdən-birə ailə üçün gəlir əldə edənlərdən əlavə yükə çevrildikləri üçün dağılırlar. Özü də məhkum olunmuş qadınların ailə parçalanması kişilərə nisbətən daha tez-tez baş verir.
Amma beynəlxalq konvensiyalara (məsələn, Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyasının 4-cü maddəsi) əsasən, “köləlik” və “məcburi əmək” anlayışı qanuni əsaslarla “həbsdə olan şəxsin adətən yerinə yetirməli olduğu hər hansı işə” şamil edilmir. Yəni, necə deyərlər, “uşağı su ilə çiləmişlər”.
Hakimiyyət bunu başa düşdü və 2017-ci ilin fevralında prezident koloniyalarda köhnələrin bərpası və yeni istehsal sahələrinin yaradılması haqqında sərəncam verdi. Bu, məhkumlar üçün qazanc və həqiqi şərti azadlığa çıxma imkanları açacaqdır ki, o həm də onların qanunlara riayət davranışları üçün güclü stimul olacaqdır.
— Bəs həbsxanada ən həssas kimdir?
— Həbsdə qadını zəiflədən törətdiyi cinayət, sosial əlaqələrin olmaması və həbsxanadaki yersiz və kobud davranışdır. Ümumiyyətlə, həm azadlıqda,həm də həbsxanada insanlar onlara nə yollasa zərər verə bilənlərə —oğurlamaq, soyub-talamaq, böhtan atmaq və cəzalanmağa düçar edənlə hörmət göstərmir və onlardan ehtiyat edirlər.
Azad və sərbəst insanlar üçün bütün cinayətkarlar eyni sima daşıyır. Amma qadın məhbusların arasında təqdirəlayiq olmayan cinayətlər, məsələn, fırıldaqçılar, narkodilerlər, uşaq qatilləri var. Axı, həyat həbsxanada da davam edir, odur ki, ətrafdakıları aldatmağa və satmağa öyrəşmiş insanlardan ehtiyat etmək lazımdır.
Maddi cəhətdən və həbsxana müdiriyyəti ilə münasibətlərdə zəif və köməksiz olan, yanına qohum- əqrəbası gəlməyən, yaxud ailəsinin imtina etdiyi qadınlar kövrək və bədbəxtdirlər. Onlara yemək bağlamaları gətirmir, işə yenidən baxmaq üçün vəkil tutmurlar, bunlarla yanaşı, seks də yoxdur. Ancaq onlar başqa bir cəhətdən özlərini pis göstərməmişlərsə, onları incitmək deyil, dəstəkləməyə çalışırlar.
Administrasiya tərəfindən cəzalara hədəf ilk növbədə asayiş pozucularıdır. Onların davranışı, xüsusilə də cəza müddətinin əvvəlində, adətən, təbii səbəblərlə — həbsxana həyatından irəli gələn, ailə tərəfindən tərk edilmə stressi ilə əlaqədar olub qaynaqlanır. Amma cəzalanmaya qadının öz nüfuzunu yüksəltmək naminə cəsarətinin nümayişi də səbəb ola bilər. Axı, azadlıqda qadınlar qalmaqallı, isterikli problemlərə tez-tez reaksiya verirlər ki, bu vərdişi “otboy”dan sonra sükutun pozulması, yaxud səliqəsiz yatağa görə yetərincə sərt cəza verilməsinə səbəb ola bilən həbsxanada tərk etmək çətindir.
Lеylа Əlizadə
